पञ्चायतको अँध्यारोमा आँटिला ‘मायाहरू’

बर्मामा सन् ६० को दशकमा एउटा गीत खुबै चर्चित थियो, ‘फर्क है फर्क नेपाली’ । त्यही गीतमार्फत प्रवासमा रहेका नेपालीलाई घर फर्किन राजा महेन्द्रले आह्वान गरेको ठान्थे बर्मेली नेपालीहरू । एकपटक राजकीय भ्रमणमा महेन्द्र बर्मा पुगे । उनले त्यहाँबाट औपचारिक रूपमै

आह्वान गरेपछि बर्मेली नेपाली पुरानो थातथलो फर्किन जुर्मुराए । माया पनि बाआमालाई सोधिरहन्थिन् ‘हाम्रो नेपाल कहाँ छ ?’

त्यही मेसोमा मायाको परिवार पनि नेपाल फर्किने निर्णयमा पुग्यो । सात दिन, सात रात पानी जहाजको यात्रा गरेर उनीहरू कोलकाता हुँदै पूर्वी नाकाबाट नेपाल छिरे । वि.सं. २०२० को दशकमा आएका बर्मेलीहरू जंगल फाँड्दै बस्ती बसाउन थाले । माया गुरुङको परिवार भने धुलाबारीतिर मोडियो ।

गुरुङ परिवारका सुरुआती दिन कष्टकर थिए । होटलमा भाडा माँझेर परिवार पाल्ने जिम्मेवारी वर्मामै म्याट्रिक पास गरेकी मायाको काँधमा आइलाग्यो । एक दिन होटलमा भाडा मस्काउँदै गर्दा धुलाबारीका रैथाने चन्द्रकुमार श्रेष्ठ (राइटर बा) ले जिज्ञासा राखेछन्, ‘नानी घर कहाँ हो ? कति पढेकी छौ ?’ आत्मविश्वासी मायाले भनिछन्, ‘बर्माबाट आएकी, उतै मेट्रिक पास गरेकी छु ।’ अनि चन्द्रकुमारले भनेछन्, ‘मेट्रिक गरेको मान्छे यसरी भाँडा मस्काएर बस्ने हो त ? हिँड स्कुलमा पढाउने काम लगाइदिउँला ।’

राइटर बासँगको भेटपछि मायाको जीवनले नयाँ मोड लियो । धुलाबारी निमाविमा शिक्षकका रूपमा भर्ती भइन् । मिठो अंग्रेजी बोल्ने, नाच्न र गाउन पनि उस्तै माहिर माया शिक्षकमाझ छोटै समयमै परिचित भइहालिन् । शिक्षणकै क्रममा छिमेकी ज्यामिरगढी प्राविका शिक्षक भरत गुरुङसँग घरजम गरिन् ।

राजनीतिमा लाग्न उनलाई एउटा घटनाले प्रेरित गर्‍यो । तत्कालीन प्रधानपञ्च सीताराम भट्टराईले पटक–पटक सरुवा गरेर हैरान पार्थे । त्यही घटनापछि राजनीतिमा लाग्न इख पलाएको उनी सुनाउँछिन् । शिक्षण गर्दागर्दै राजनीतितिर झुकाव बढाएकी उनी २०२७ सालमा महिला संगठनको धुलाबारी गाविसकी सभापति नै बनिन् ।

चुलोचौकामा मात्रै सीमित त्यो बेलाका महिलालाई राजनीतिमा आउन कम कठिन थिएन । तर, पति भरत र शुभेच्छुकको हौसला, प्रेरणाले राजनीतिमा लाग्न सघायो । आठ वर्षदेखि गर्दै आएको शिक्षणलाई बिट मार्दै राजनीति कोर्स सुरु गरिन् ।

२०२९ सालमा राइटर बा र पति भरतले धुलाबारी गाउँ पञ्चायतको उपप्रधान पञ्च उठ्न हौस्याए । नभन्दै माया उठिन् र अत्यधिक मतले विजयी भइन् । उप प्रधानपञ्च उठ्दा विपक्षीहरूले ‘पोथी बास्यो’ भन्दै व्यंग्य गरेका थिए । माया विगत सम्झिँदै हास्छिन्, ‘विपक्षीले त्यसरी मेरो प्रचार नगर्देको भए मैले जित्ने रैनछु ।’

उपप्रधानपञ्च हुँदा लोकप्रिय काम गरेकी माया २०३६ सालमा प्रधानपञ्च बनिन् । त्यो बेला पुरुष प्रतिद्वन्द्वीलाई पन्छाएर जित्नु कठिन थियो । विद्रोही र निडर स्वभावका कारण तत्कालीन प्रशासनले उनलाई कहिले झापा विद्रोहलाई सघाएको त कहिले कांग्रेसलाई सुराकी गरेको आरोप लगाउँथ्यो, पटकपटक पक्राउ पनि परिन् ।

ज्ञानेन्द्र शाहको प्रत्यक्ष शासनकालमा मेचीनगरकी ‘टिके’ उपप्रमुख बनिन् । लोकतन्त्रपछि राजेन्द्र लिङ्देनलगायतका पञ्चलाई मोसो दलियो । तर, उनलाई कसैले चलाएन । ‘एक पटक माओवादीहरू मोसो दल्न भनी आएका थिए, मैले सक्छस् भने एक्लै आइज भनेपछि उनीहरू लाखापाखा लागे,’ माया भन्छिन्, ‘नडराउनु नबिराउनु ।’

•••

देशकै पहिलो महिला प्रधानपञ्च हुन्, झापा बुधबारेकी भागिरथा नेउपाने । २०२९ साल कात्तिकमा बुधबारे गाउँ पञ्चायतबाट विजयी भएर उनले इतिहास रचेकी थिइन् ।

प्रधानपञ्च हुनुअघि २०२६ जेठ २ मा उपप्रधानपञ्च जितेकी थिइन् । त्यही उत्साहले प्रधानपञ्चमा उठिन् र बहुमत पाएर विजयी भइन् ।

वि.सं. १९८० मा इलामको कन्याममा जन्मिएकी भगिरथाको १० वर्षको उमेरमा बिहे भयो । वि.सं. २०१० सालमा त उनी विधवा भइन् । पति प्रजापतिको आकस्मिक मृत्युपछि २ छोरा र ४ छोरी हुर्काउने जिम्मा उनको कलिलो काँधमा आयो । पतिवियोगले पहाडमा बस्न गाह्रो भएपछि उनी बुधबारे बसाइँ झरेकी थिइन् ६ लालावाला च्यापेर ।

पारिवारिक, सामाजिक थिचोमिचो र अन्याय सहँदै उनी अचानक राजनीतिमा उदाइन् । ‘उहाँ औंठा छाप भए पनि निडर, स्वाभिमानी र प्रस्ट वक्ता हुनुहुन्थ्यो,’ माइला छोरा कुलप्रसादले सुनाए, ‘त्यही कारण उहाँलाई जनताले मन पराएर दुई पटक पञ्चायतमा जिताए ।’

खासमा २०१७ सालको राजनीतिक परिवर्तनले भागिरथाका लागि राजनीतिक ढोका खुल्यो । महेन्द्रको ‘कु’ विरुद्ध आन्दोलन भइरहेका बेला उनी पञ्चायतको पक्षमा उभिइन् ।

०२० सालतिर भागिरथा महिला संगठनको सभापतिमा जब निर्वाचित भइन् तब सक्रिय राजनीतिमा प्रवेश गरिन् । त्यसपछि पञ्चायत पक्षधर स्थानीय तथा जिल्ला संघसंस्थामा आबद्ध भई जिल्ला स्तरीय नेता तथा बौद्धिक वर्गको सान्निध्यमा पुगिन् ।

२०२४ सालमा पञ्चायती व्यवस्थाले ल्याएको ‘गाउँ फर्क अभियान’ अन्तर्गत झापा जिल्लालाई ९ भागमा विभाजन गरिएको थियो, जसको नेतृत्व रामबाबु प्रसाईंले गरेका थिए ।

बुधबारे, धाइजन, धुलाबारी, नकलबन्दा, शान्तिनगर र बाहुनडाँगी गाउँ पञ्चायतमा महिला संगठनको तर्फबाट प्रतिनिधित्व गर्दै भागिरथाले बाटो, पैनी, स्कुल तथा समग्र समाज विकास र चेतना विकासमा सक्रिय निर्वाह गरेको छोरा कुलप्रसादको भनाइ छ । ‘त्यही राजनीतिक सक्रियतापछि उहाँ २०२६ सालमा उपप्रधानपञ्च र २०२९ मा प्रधानपञ्चमा निर्वाचित हुनुभएको हो,’ कुलप्रसाद भन्छन् ।

२०३९ सालमा वर्गीय संगठनको जिल्लास्तरीय चुनावमा महिला संगठनको जिल्ला सभापतिमा निर्वाचित उनी जिल्ला पञ्चायतको पदेन सदस्य थिइन् । २०४३ को आम निर्वाचनमा राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्यको निर्वाचनमा भने उनी पराजित भएकी थिइन् ।

भागिरथाले बुधबारेमा व्यवस्थित बसोबास मात्रै गराइनन्, आफ्नो क्षेत्रमा पहिलो पटक बिजुली बालेर सबैलाई चकित पारिन् । २०३४ तिर पुष्प भण्डारी इन्जिनियर भएर बुधबारेको बिजुली अड्डामा आएका थिए । त्यहीबेला भागिरथाले बुधबारेलाई झिलिमिली पारिन् । पञ्चायत पतनपछि राजनीतिबाट रिटायर्ड भएकी उनी २०४८ पुसमा बितेकी थिइन् ।

•••

त्यो बेला महिलाहरू विरलै राजनीतिमा सक्रिय थिए । आफ्नो बलबुतोले राजनीतिमा लाग्नु कल्पनाबाहिरको विषय थियो । त्यसैले धेरैजसो महिला संयोगले राजनीतिमा आए । भागिरथाझैं निरक्षर जोगमाया थापाको जीवनमा पनि राजनीतिक संयोग जोडियो । उनी २०३३ सालमा सीमावर्ती ज्यामिरगढी गाउँ पञ्चायतकी प्रधानपञ्च बनिन् ।

२०२८ देखि सुरु भएको ‘झापा विद्रोह’ बारे लेखिएको पुस्तक ‘२०२८ ः झापा विद्रोहको अन्तरकथा’ का लेखक निरोज कट्टेलका अनुसार, २०२८ जेठ २ गते विद्रोहीको पहिलो निसाना बनेका थिए, कर्णबहादुर गौतम । उनी तत्कालीन प्रधानपञ्च बलबहादुर थापाका छिमेकी पनि थिए । लोकप्रिय प्रधानपञ्च बलबहादुर भूमिगत रूपमा कम्युनिस्ट पार्टीमा पनि संलग्न थिए, जिल्ला तहकै नेता थिए । ‘तत्कालीन सत्ताले जमिनदार रघुवीर बुढाथोकीका कारोबारी कर्णबहादुर गौतम हत्याको आरोपमा धेरैलाई पक्राउ गरेको थियो,’ कट्टेलले सुनाए, ‘त्यो पंक्तिमा प्रधानपञ्च थापालाई परे ।’

माइला छोरा प्रदिपका अनुसार, जोगमाया त परिस्थितिले नेता बनेकी हुन् । बुबा जेलमा भएका बेला जनताले बुबाको बदला आमालाई उम्मेदवार बनाउने निधो गरेका थिए । निरक्षर जोगमागाले नेता बन्ने सपना कहिल्यै देखिनन् सायद । तर, कहिलेकाहीँ मान्छेको जीवनमा नसोचेको भइदिन्छ । उम्मेदवारी मनोनयन दर्ताको अघिल्लो दिन जोगमायालाई रातभरि घरको भित्तामा कोइलाले नाम लेख्न सिकाइयो ।

बुबाको ठाउँमा आमालाई उम्मेदवार बनाउन सिंगो गाउँ नै उर्लिएको दृश्य बालक प्रदिपले नजिकबाट नियालिरहेका थिए । उनले भने, ‘भित्तामा कोइलाले किन कोरेको होला जस्तो लाग्थ्यो, आमाले नाम लेख्न सिकेको पछि मात्रै थाहा भयो ।’

ज्यामिरगढी कम्युनिस्टहरूको आधार इलाका पनि थियो । मेची पारिबाट कम्युनिस्ट नेताहरू आउजाउ गरिरहन्थे । राधा, सीपी, गोपालकृष्ण प्रसाईंजस्ता अगुवा कम्युनिस्टहरूको ‘सेल्टर’ नै थियो ज्यामिरगढी । त्यही कम्युनिस्ट जनाधारको बलमा २०२६ सालमा बलबहादुरले पञ्चायत चुनाव जितेका थिए ।

ऊ बेलाको झापा आन्दोलनका नेता तथा वरिष्ठ अधिवक्ता लीला उदासीका अनुसार, गौतमको हत्यापछि प्रहरीले उनलाई समात्यो । उनी प्रधानपञ्च थिए । अर्को चुनाव आउँदा थापा जेलमै थिए । ‘अब कसलाई उठाउने भन्ने चर्चा भयो त्यही क्रममा श्रीमती जोगमाया थापालाई उठाइयो’, उदासीले भने, ‘उहाँले जित्नु पनि भयो ।’ उदासीका अनुसार, बलबहादुरले जित्दै आएको सिटमा जोगमायालाई उठाइयो । वामपन्थी प्रयत्न र वामपन्थी लहरबाटै उनले पनि जितिन् ।

लेखपढ गर्न नजान्ने भए पनि विकास निर्माणका काममा उनी अग्रसर थिइन् । प्रदिपका अनुसार, सत्तामा रहँदा पनि जोगमायाले आफ्ना लागि केही गरिनन्, न बुबाले नै गरे । उनीहरूले राजनीतिलाई सधैं सेवा सम्झे । दोस्रो पटक पनि उनी पुनः उम्मेदवार बनिन् । तर, पुरानो ज्यामिरगढीका केही वडा धुलाबारी र केही चन्द्रगढीमा गाभिएका कारण कम्युनिस्ट मत विभाजित भयो । अन्ततः नारायण ओलीले प्रधानपञ्चमा बाजी मारे । उनी २०५४ सालमा बितिन् ।

•••

दिलकुमारी श्रेष्ठलाई सहकर्मीहरू ‘गाई आमै’ भन्थे । जिल्ला पञ्चायतको निर्वाचनमा उनको चुनाव चिह्न गाई थियो, त्यसैले । कालान्तरमा उनको अर्कै उपनाम जोडियो, मेची–आमा । त्यही चिह्नले उनलाई जिल्ला पञ्चायतको सभापतिमा निर्वाचित पनि गरायो ।

जतिबेला महिलाहरू समाजमा खुलेर बाहिर आउने, धक फुलाएर बोल्ने अवस्था थिएन, त्यही बेलादेखि दिलकुमारी महिला जागरण र महिला हकहितका सामाजिक गतिविधिमा सक्रिय बन्दै गइन् । उनी पनि निडर र हकी स्वभावकी थिइन् ।

भोजपुरको सिद्धेश्वर–५ दामाबजारमा वि.सं. १९७० कात्तिक २५ मा जन्मिएकी उनको चैनपुरका कृष्णप्रसाद श्रेष्ठसँग विवाह भएको थियो । २०६८ भदौ ८ गते ९८ वर्षको उमेरमा उनले संसार छाडिन् ।

२०१० सालतिरै उनको परिवार चैनपुरबाट मधेश झरेको थियो । भद्रपुर नगरपालिकालाई स्थायी थलो बनाएर उनी निरन्तर समाजसेवा र राजनीतिमा सक्रिय बन्न थालेकी थिइन् । २०१७ सालमा नारी शिल्पकला केन्द्र झापाको अध्यक्ष, २०१८ मा नेपाल महिला संगठन झापाको अध्यक्ष, २०१९ मा नेपाल महिला संगठन केन्द्रीय सदस्य भइन् ।

पञ्चायतप्रति झुकावकै कारण २०३६ सालमा तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले राजसभा सदस्यमा मनोनीत गरेका थिए । ऊ बेला त्यो पदमा पुग्ने सम्भवतः उनी पहिलो महिला थिइन् । २०४० मा नेपाल महिला व्यावसायिक संगठनको केन्द्रीय अध्यक्ष बनेकी उनलाई वीरेन्द्रले नै २०४१ सालमा राजसभा स्थायी समिति सदस्य पुनः मनोनीत गरे ।

उनले सोभियत संघ, उत्तर कोरिया, चीन, बर्मा, हङकङ, थाइल्यान्ड, चेकोस्लोभाकिया जस्ता देश घुमिसकेकी थिइन् ।

एक समय झापामा महिला नेतृत्वको सदैव खडेरी थियो । तर, दिलकुमारी समाजलाई चुनौती दिँदै अग्रमोर्चामा उभिएकी थिइन्, विद्रोही पनि थिइन् । झापामै पहिलो पटक हलो जोतेर त्यो बेलाको समाजलाई चुनौती दिएकी थिइन् । मेची क्यापसका पूर्वप्रमुख चिन्तामणि दाहालले भने, ‘महिलाले हलो जोत्नु पाप ठान्ने समयमा उनले हलो जोतेर समाजलाई नै चुनौती दिएकी थिइन् ।’