पन्ध्र महिना अगाडि प्राध्यापक कमलप्रकाश मल्लको देहान्त हुँदाताका उनका बारेमा धेरैले प्रशंसायुक्त सम्झना व्यक्त गरेका थिए । केपी मल्लका नामले पनि चिनिने यी अंग्रेजी भाषाका शिक्षक धेरै वर्षदेखि सार्वजनिक रूपमा देखिएका र सुनिएका थिएनन् । तैपनि उनले दशकौं अगाडि गरेको बौद्धिक योगदान नै उनी पत्रपत्रिकामा यसरी छाउन काफी थियो ।
बझाङमा शिक्षाको प्रसंग उप्किँदा सबैले सम्झने नाम हो, जयपृथ्वीबहादुर सिंह । राणाशासन ढल्नुभन्दा धेरै वर्षअघि जयपृथ्वीले बझाङमा विद्यालय खोलिदिए । आधारभूत शिक्षासम्बन्धी नेपाली भाषाकै पुस्तक पनि उनैले लेखिदिए । र, विस्तारै बझाङ शिक्षित जिल्लाका रूपमा कहलिन थाल्यो ।
राजा त्रिभुवन भारत गएपछि सशक्त बनेको राणाशासन विरुद्धको आन्दोलन ‘दिल्ली सम्झौता’ पछि २००७ फागुन ७ मा सकियो । सुदूरपश्चिम पहाडका जनताले भने २००८ सालको मध्यसम्मै आन्दोलन गरिरहे । त्यो आन्दोलनको अग्रपंक्तिमा थिए भीमदत्त पन्त । त्यो आन्दोलन जाति प्रथा उन्मूलन एवम् वर्गविहीन समाज निर्माण गर्न केन्द्रित थियो ।
मंगलादेवी सिंह (विसं १९८२–२०५३) नेपालको राजनीतिक इतिहासमा महिला अधिकार, नारी शिक्षा र प्रजातन्त्रको आवाज बुलन्द गर्ने अग्रणी योद्धा हुन् । निरंकुश राणातन्त्रको जुन समयमा उनी जन्मेकी थिइन्, त्यसबेला देशभित्र त्यसका विरुद्ध आवाज उठाउनु त परै जाओस्, त्यो परिस्थिति निरंकुश हो भन्ने कुराको हेक्का पाउने मानिस पनि औंंलामा गन्न पुग्दैनथे ।
किराँत धर्म, दर्शन, संस्कृति रक्षा गर्न समय–समयमा महान् दार्शनिकको यस धर्तीमा अवतार भएको छ । येहाङ, सोधुङ्गेन–लेप्मुहाङ, कान्देहाङ, मावोहाङ, सिरिजङ्गाहाङ, फाल्गुनन्द र आत्मानन्द लिङ्देन त्यस्तै महामानव हुन् । उनीहरूले देखाएको बाटो लिम्बूहरूले पछ्याएकै कारण किराँत धर्म, दर्शन, साहित्य र संस्कृति जोगिएको छ । यी महामानवमा योगदानका हिसाबले सबैभन्दा माथि फाल्गुनन्द देखिन्छन् । समाज सुधारकका रूपमा चिनिने उनी राष्ट्रिय विभूतिसमेत हुन् ।
छोरीलाई सामुदायिक र छोरालाई बोर्डिङ स्कुल पठाउने, उमेर नै नपुगी बिहे गरिदिने र जतिवटी छोरी भए पनि एउटा छोरा चाहिन्छ भन्ने सामाजिक मान्यता परिवर्तनको चरणमा रहेको लामो समय बितिसकेको छ । छोरीलाई छोरासरह समान अधिकार दिलाउन भई आएको संघर्ष अहिले मुलुक संघीय गणतान्त्रिक घोषणासम्म आइपुग्दा मात्रैको होइन, योगमायालाई जोडेर अर्थ्याउँदा सवा शताब्दी पुगेको छ ।
सहिद पिता माधवराज जोशी नेपाली समाजको रूपान्तरणका खरा अविस्मरणीय अभियन्ता थिए, जसको अभियान प्रातःस्मरणीय सहिद शुक्रराज शास्त्रीको सहादतको पृष्ठभूमि बन्यो । सभ्यता र समृद्धि मानसिकतासित सम्बद्ध कुरा हो, त्यसैले यिनका लागि सामाजिक मानसिकताको रूपान्तरणको कुरा बेलाबखत सदा उठिरहने गर्दछ ।
१९९० सालमा ठूलो भूकम्प गयो । त्यसबेला राणा शासकबाट भूकम्पको राहत र सुविधा कसैले पाए, कसैले पाएनन् । नपाउने असन्तुष्ट भए । जनता राणाका अगाडि बोल्न सक्दैनथे । बोल्न नसकेपछि असन्तुष्टि आफूभित्रै दबाएर बस्नुपर्थ्यो । भूकम्पपछि ‘हाम्रा लागि कोही बोल्दिने भए हुन्थ्यो’ भन्ने भावना समाजमा देखिन थाल्यो ।
जंगबहादुर राणाले अंग्रेज शासकलाई भारतमा विद्रोह दबाउन सैन्य सहयोग गरेबापत बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुर जिल्ला फिर्ता ल्याए । बर्दिया नेपालमा गाभिएपछि थारूहरूले जंगल फँडानी गरे । खेती लगाउन र बस्ती बसाउन योग्य बनाए । तर जमिन उनीहरूको नाममा भएन ।
खप्तडमा ५० वर्ष बिताएका खप्तड बाबा संन्यास लिनुअघिसम्म प्रतिभावान् चिकित्सक थिए । यी आध्यात्मिक गुरु तथा विचारक भारतको कश्मीरमा बस्ने नेहरू परिवारमा जन्मिएका हुन् ।
अमेरिकाका मार्टिन लुथरकिङ, अफ्रिकाका नेल्सन मन्डेला, भारतका डा. भीमराव अम्बेडकर जस्तै नेपालका भगत सर्वजित विश्वकर्मा त्यस्ता शिखर पुरुष हुन्, जसले समाजमा हुने अमानवीय जातीय विभेदकारी कलुषित प्रथाका विरुद्ध आजीवन संघर्ष गरे ।
पहिलोपटक बाहेक पारिजातको किताब कहिल्यै बन्द वा खुला कोठामा बसेर पढिनँ । पारिजात पढ्न मलाई आफ्नो कोठा वा पुस्तकालयको एकान्तले पुग्दैन । बरीलाई सम्झन सुयोगवीरलाई छुट्टै समय र एकान्त चाहिएजस्तै पारिजातलाई पढ्न मलाई पनि छुट्टै समय र एकान्त चाहिन्छ ।
पहिलो छिमलका नेपाली इतिहासकारमध्ये पर्छन्– नयराज पन्त (१९७०–२०५९) । उमेरका हिसाबले उनीभन्दा पाका बाबुराम आचार्य र सूर्यविक्रम ज्ञवालीदेखि उनीभन्दा कनिष्ठ योगी नरहरिनाथ र ईश्वर बरालसम्मले इतिहासका मूल सामग्रीहरूको खोजी, परिशीलन र प्रकाशनमा यथेष्ट योगदान गरेका छन् ।
‘म पहाड (हिमाल) लाई माया गर्छु चाहे त्यो जतिसुकै सानो (होचो) किन नहोस्, म नदी (खोला) लाई प्रेम गर्छु चाहे त्यो जतिसुकै फोहोर किन नहोस् ।’ ‘नेपालमा जो हिमाल चढ्छन् उनीहरूले लेख्दैनन् र जो लेख्छन् उनीहरूले हिमाल चढेका छैनन् ।’ ‘नेपालमा विकास भनेको आरोहण गर्न सबैभन्दा चुनौतीपूर्ण हिमाल (पहाड) हो ।’
ललितपुर झरुवारासी गाउँका चेतबहादुर विष्ट यति कट्टर थिए कि ‘को छ, को छ, कसरी जोसुकैसँग यात्रा गर्ने ?’ भनेर बससमेत चढ्दैनथे । गाउँघरमा घोडा चढेर र हिँडेरै सहर पुग्थे । घरमा हाँस, कालिज, गाई, भेडा थिए तर कुखुरा पाल्न बन्देज थियो ।
प्राचीनकालको काठमाडौं उपत्यकामा दुई हजार वर्ष हाराहारी राज्य गर्ने शासक किरातहरूको इतिहास लुप्त भइरहेका बेला सन् १९४८ मा सिक्किमबाट एउटा पुस्तक प्रकाशित भयो– ‘किरात इतिहास’ ।
वेदानन्दका बारेमा जान्ने कांग्रेसी, वामपन्थी र मधेसवादी राजनीतिका सक्रिय/निष्क्रिय नेता, राजनीति शास्त्री, बुद्धिजीवी, कूटनीतिज्ञहरूको लामै सूची तयार भयो । करिब एक दर्जनसँग कुराकानी गरियो ।
शासन भनेकै उत्पादनका साधनमाथिको नियन्त्रण हो । सामन्ती युगको नेपालमा उत्पादनको प्रमुख साधन जमिन थियो । त्यो युगको नेपालको शासनको इतिहास भनेकै जमिनमाथिको नियन्त्रण कसरी परिवर्तन हुँदै गयो भन्ने जानकारी हो । यसरी हेर्दा विजेताका निकटकाले जितेका छन्, परकाले त्यो विजयको मूल्य चुकाएका छन् ।
वैदिक हिन्दु समाजमा स्मृति व्याख्यानको आवरणमा अनेकन् मुनिहरूको पटाक्षेप हुँदै गएपछि हिन्दु समाज वर्णव्यवस्था र उँचनीच (जातपात) को विभेदकारी संरचनामा विघटित भयो । प्रारम्भमा कर्मको, योग्यताका आधारमा तय हुने वर्णव्यवस्था कालान्तरमा जन्मका आधारमा स्वतः निर्धारण हुने परम्परा बन्यो ।
नेपाली भाषालाई मौलिकता, शुद्धता र स्तरीयताको बाटोमा डोर्याउने कुलगुरु हुन्, प्रा. बालकृष्ण पोखरेल । ऐतिहासिक अन्वेषण, भाषाशास्त्रीय अनुसन्धान र वैयाकरणिक एवं शब्दकोशीय व्यवस्थापनद्वारा उनले नेपाली भाषालाई छ दशकसम्म पथप्रदर्शन गरे, जुन कालखण्डलाई भाषाको बालकृष्ण युग भन्न सकिन्छ ।
पुष्पलाल श्रेष्ठ (सन् १९२४—१९७८) नेपालको समकालीन राजनीतिक इतिहासमा बिर्सन नसकिने व्यक्ति हुन् । उनलाई नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको अग्रपुरुष, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक महासचिव र कतै–कतै नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनका पितासमेत भनेर चिनिन्छ ।
शाहवंशी राजामध्ये सबैभन्दा बढी चर्चा पृथ्वीनारायण शाह र महेन्द्र शाहको हुन्छ । पृथ्वीनारायणलाई मुलुक एकीकरणका कारण सम्झिने गरिन्छ । प्रजातान्त्रिक अभ्यास मासेर पञ्चायती पद्धतिको अभ्यास गराएको हुनाले महेन्द्रको चर्चा भइरहन्छ । उनलाई सम्झिने अर्को कारण विश्व मानचित्रमा नेपालको स्थान सुरक्षित राखेकाले पनि हो ।
बौद्धिक व्यक्तिका रूपमा बीपीलाई कसरी हेर्ने ? यो प्रश्न धेरै गहिरो छ । एउटा राजनेताका रूपमा बीपीको तीक्ष्णता, सुधारमुखी प्रवृत्ति र गाम्भीर्य, आर्थिक, सामाजिक तथा राजनीतिक दृष्टिकोण र साहित्यिक बीपीको गहिराइलाई मानवीय चेतनासँग मिलाएर हेर्दा उनको समग्र बौद्धिकतालाई बुझ्न सकिन्छ ।
गौतम बुद्धको जन्मथलो लुम्बिनी आधुनिक नेपालमै पर्छ भनेर अझै पनि राम्रोसँग प्रचार हुन पाएको छैन । त्यसैले बौद्धमार्गी देशहरूमै यसबारे भ्रम छ । गलत इतिहास प्रचार गर्न खोज्नेहरूको बिगबिगी उत्तिकै छ । २००७ सालतिर त स्थिति झन् कस्तो थियो होला ?
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटालाई ‘महाकवि’ को सम्मान सरकारले दिएको होइन, जनताले प्रदान गरेका हुन् । त्यसैले सरकारबाट कविशिरोमणि सम्मान पाएका लेखनाथ पौड्याल, जनकविकेशरी पाएका धर्मराज थापा र राष्ट्रकवि पाएको मभन्दा बढी देवकोटा संसारभरिका नेपालीमाझ सुपरिचित छन् । त्यसैले पुस्तकालय, प्रतिमा, बाटा र चोक उनकै नामका बढी छन् । त्यसैले ‘महाकवि’ र ‘देवकोटा’ एकअर्काका पर्याय भएका छन् । त्यसैले महाकवि भनेपछि पुग्ने गरेको छ, नाम वा थर भन्नै पर्दैन ।
