म त्यस्तै आठ–नौ वर्षको हुँदो हुँ, जब ममाथि ओझा बन्ने धुन सवार भयो । पूर्वी मोरङको हाम्रो गाउँ वरिपरि भूत–पिसाच (देउ) को जति बिगबिगी थियो, पाठा चोर्ने स्यालजस्तै, त्यति नै गाउँभित्र ओझा धामीहरूको जगजगी । कति त पुस्तैनीदेखि नै ओझागुनी गर्थे । कति अरूसँग सिकेर ओझा र धामी भएका थिए । गाउँ उत्तर केबियानी ‘झार’ मा ‘माहराज थान’ थियो, दुईवटा टिनका होचा छाना र सिकुटे सखुवाका खाँबा भएका खुला चारकुने घर । त्यसको मर्मत सम्भार अनि बर्सेनि पूजा र धामी बसाउने जिम्मा गाउँका दाउनियाँको थियो ।
आईए पास भएपछि नायब सुब्बाको जागिर सुरु गरेका विहारीकृष्ण श्रेष्ठको पहिलो पोस्टिङ थियो– त्रिभुवन ग्राम विकास विभागमा । संयोग कस्तो पर्यो भने त्यतिबेलै अमेरिकाको क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयका मानवशास्त्री जोन हिचकक एक मानवशास्त्रीय अध्ययनका लागि नेपाल आएका थिए । ती मानवशास्त्रीलाई दोभासे उपलब्ध गराउने जिम्मेवारी थियो, ग्राम विकास विभागको ।
हामी गुरु मिलारेपाको यादमा लप्ची गाउँतर्फ यात्रारत थियौं । लप्ची गाउँ तीनैतिरबाट घेरिएको छ– चिनियाँ भूभागले । नेपालको अन्तिम गाउँ भने हुन्छ लप्चीलाई । एघार सय वर्षभन्दा अघिदेखि तिब्बती समुदाय बस्छन् यहाँ । उनीहरू नेपालमा शेर्पा भनेर चिनिन्छन् ।
भारतीय मूलका नेपाली लेखक छुदेन काविमोको उपन्यास ‘फातसुङ’ लाई ‘सङ अफ द सोयल’ शीर्षकमा अंग्रेजी–अनुवाद गरेका छन् लेखक/प्रकाशक अजित बरालले । पहिचान र गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनमाथि लेखिएको ‘फातसुङ’ सन् २०१९ मा नेपालीमा प्रकाशित भएको थियो । बरालसँग गरिएको वार्ता :
जंगबहादुर राणाले विसं १९१० मा गराएको जनगणना के ‘जनगणना’ थिएन ? त्यसलाई होइन भन्ने हो भने ५८ वर्षपछि चन्द्रशमशेरको पालामा भएको जनगणना पनि ‘जनगणना’ थिएन । यदि चन्द्रशमशेरको जनगणनालाई ‘जनगणना’ मान्ने हो भने जंगबहादुरको जनगणना पनि ‘जनगणना’ नै हो । यत्ति ठोकुवा गर्छन्, इतिहासकार त्रिरत्न मानन्धर । अहिले पनि हाम्रोमा जनगणना चलिरहेको छ र यतिबेला जंगबहादुर–युगको ‘जनगणना’ सम्झिनु सान्दर्भिक हुन्छ ।
४७ वर्ष लामो सहयात्रा र सहचार्यपछि जीवनसाथी नीरा शेरचनले एकाएक साथ छाडिन् । र, म एक महिनायता एक्लिएको छु । संयोग के छ भने काठमाडौंमा डेरा जीवनबाट सुरु भएको नीरासँगको सहयात्रा डेरामै टुंगिएको छ, पत्यारै नहुने गरी । २०३१ सालको एक शुभसाइतमा हामी धोबीचौरको डेरामा थियौं, नवजीवनको तादात्म्य र उन्माद बोकेर ।
रोहित सेट्टी फिल्म बनाउँदैनन् । उनी सिन क्रिएट गर्छन् । हिरोको स्टाइलिस इन्ट्री, कमेडी पन्चदेखि एक्सन–डान्स कोरियोग्राफीमा उनी जति तड्का लगाउँछन्, कथा–पटकथाबारे धेरै सोच्दैनन् । त्यसैले त उनी गतिलो फिल्म बनाएर भन्दा फिल्ममा कतिवटा कारलाई बमले हावामा उडाए वा एक्सन सिनमा के नयाँ ल्याए भन्नेमा बढी चिनिन्छन् ।
कोलम्बसका नेपालभाषी भुटानी–परिवार झापाको बेलडाँगी शरणार्थी शिवीरमा बस्दा आईओएम (इन्टरनेसनल अर्गनाइजेसन फर माइग्रेसन) ले अमेरिका लैजान खोज्यो, तर मानेनन्– भगीरथ धितालले । ‘नचिनेको ठाँउमा कहाँ पुर्याउने हो थाहा थिएन, श्रीमती अर्कैले कहाँ लान्छ भन्थे, भाषा नि अर्कै, बरु दुःखजिलो बसिएकै छ भन्ने थियो,’ ओहायोको रेनोल्सबर्गमा रेन्टुरेन्ट व्यवसाय गरेर बसेका भगीरथले सम्झिए, ‘धेरैले केही हुँदैन भनेर धेरैपटक सम्झाएपछि यता आइयो, अहिले यहाँ जता पनि नेपाली देख्दा औधी खुसी लाग्छ ।’ सन् २०१२ मा अमेरिकाको युटाहाको साल्ट लेक सिटी पसेका भुटानको सर्बाङ जिल्ला गेलेफु दानाबारीका धिताल ७ वर्षअघि कोलम्बस आएका थिए ।
सन् २०१९ अप्रिलको अपराह्न । जेठो छोरा अनीशले एक जना विदेशी अतिथिलाई घरमा ल्याए । उनीसँगै थिए तीन जना चिनियाँ महिला । काठमाडौं विश्वविद्यालय, कन्फ्युसियस इन्स्टिच्युटले विशेषतः ताओ धर्म, महासिद्धि, योगिनी तथा तिब्बती बौद्ध सम्प्रदाय निगमपा विषयक अभिसंवाद कार्यक्रम राखेको रहेछ । प्रमुख वक्ताका रूपमा चीनबाट नेपाल आइपुगेका विशिष्ट व्यक्ति थिए, उनी । काठमाडौं विश्वविद्यालयमै चिनियाँ भाषा प्रध्यापन गरिरहेको छोरा अनीशले अभिसंवाद कार्यक्रममा दोभासेको भूमिका निभाएपछि दुवैको चिनाजानी भएको रहेछ ।
सुर्खेतबाट एकाध घण्टा पर लेखफर्साको लामो झोलुङ्गे पुल तर्दै गर्दा पारि केही झाम्लाङ्झुम्लुङ पोसाकधारीको खाम्लाङ्खुम्लुङ सुनिँदै थियो । भेरीको सुसाइमै थपिइरहेथ्यो तिनको अस्पष्ट लवज । हो, यी तिनै भुइँमान्छे थिए, जसको आवाज बसेर बोल्दा भुइँमै बिलाइजान्थ्यो, उठेर बोल्दा हावाले उडाइलान्थ्यो । हामी पारि पुग्दा उनीहरू डोकामा बोकेका झिटीझाम्टा बिसाएर बसेका थिए । अनि बाटो बिराएका यात्रीझैँ अलमलमा थिए ।
मेरा फेसबुके मित्रले एक चर्चित लेखकलाई ‘इनबक्स’ मा सोधेछन्– ‘राम्रो लेखक बन्न के गर्नुपर्छ ?’ लेखकको जवाफ आएछ– ‘नेपाली शब्दकोश पढ्नुहोस् !’ सुझाव काइदाको लाग्यो । शब्दसँग खेल्ने लेखकहरूको कला मनमोहक हुन्छ । त्यसका पछाडि शब्दकोशले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थाहा पाउँदा रमाइलो लाग्यो । भाषा सिक्ने समाजबाट कि शब्दकोशबाट ? शब्दकोशकै स्रोत समाज हो कि अरू नै केही ? यी प्रश्न एकछेउ राखेर पहिले शब्दकोशभित्रै छिर्ने रहर गरेँ । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले छापेको ‘नेपाली बृहत् शब्दकोश’ को एप (दसौं संस्करण) ‘इन्स्टल’ गर्न ‘प्लेस्टोर’ मा पसेँ ।
समाज दुई वर्गमा विभाजित छ, ‘हुने खाने’ र ‘हुँदा खाने’ । ‘हुने खाने’ ले सधैं ‘हुँदा खाने’ माथि अधिकार जमाएको छ । संसारको ठूलो संख्या ‘हुँदा खाने’ समूहमै छ । दुई वर्गबीचको संघर्ष शताब्दिऔंदेखि जारी छ । दक्षिण कोरियाली सिरिज ‘स्क्विड गेम’ दुई वर्गबीचको कथा हो ।
