म्याक्सिम गोर्कीले संस्कृतिमाथि दिएको परिभाषा कतै पढेपछि कवितालाई हेर्ने मेरो आँखामा दोस्रो चस्मा फेरिएको हो । उनी भन्छन्, ‘संस्कृति भनेको मानव श्रमद्वारा निर्मित दोस्रो प्रकृति हो ।’ पहिलो प्रकृति प्राकृतिक हो, जसलाई पृथ्वीका सारा जीवजन्तुले जस्ताको तस्तै उपभोग गर्छन् । प्रकृतिबाट प्राप्त आजीविकाका सारा कच्चा वस्तुलाई उनीहरू कच्चा अवस्थामै प्रयोग गर्छन् । तर, मान्छे मात्रै त्यस्तो जीव हो, जसले प्रकृतिलाई आफ्नै अनुकूलतामा ढाल्छन् ।
ग्लास्गो सहरमा २६ औं विश्व जलवायु सम्मलेन तयारी हुँदै गर्दा सामाजिक सञ्जालमा अमेरिकाको खबर फैलियो– अमेजन कम्पनीका मालिक धनाढ्य जेफ बेजोसको ‘ब्लु ओरिजिन’ नामको यान दोस्रोपल्ट अन्तरिक्ष जाने भएछ, अभिनेता एवं लेखक विलियम स्याटनर (९०) लाई लिएर । सन् १९६७ मा अमेरिकामा ‘स्टार ट्रेक’ नामक साइन्स फिक्सन टेलिभिजन सिरियलको प्रसारण सुरु भयो । सिरियलमा ‘इन्टरप्राइज’ नामक अन्तरिक्ष–यान मनुष्य नपुगेका ग्रहपुञ्जहरूतर्फ यात्रा गर्छ । स्याटनरले ‘इन्टरप्राइज’ का कप्तान जेम्स कर्कको भूमिका निर्वाह गरेका थिए ।
लामो समयदेखि रुस बसेर नेपाली भाषाको सेवा गरेका साहित्यकार, रेडियो मास्कोको नेपाली कार्यक्रमका पूर्वसञ्चालक कृष्णप्रकाश श्रेष्ठको गत वर्ष ०७७ चैतमा कोरोना संक्रमणबाट निधन भयो । उनकी श्रीमतीको दुई वर्षअघि नै निधन भइसकेको र दुई वयस्क छोरीहरू पनि अलग्गै बसेकाले जीवनका अन्तिम घडीमा उनले गरेका सिर्जना उसै हराउने हुन् कि भन्ने चिन्ता साहित्यकारहरूले गरे ।
मार्भल सिनेमाटिक युनिभर्स (एमसीयू) को अहिलेसम्मकै सबैभन्दा अब्बल फिल्म साबित बनेर आयो, टम हल्यान्डको ‘स्पाइडर म्यान’ ट्रिलोजी ‘स्पाइडर म्यान : नो वे होम’ । यस फिल्मको कहानी त्यहींबाट सुरु हुन्छ, जहाँबाट सन् २०१९ मा आएको ‘स्पाइडर म्यान : फार फ्रम होम’ टुंगिएको थियो, जसमा पिटर पार्कर (टम) नै स्पाइडर म्यान भएको गुह्य मिस्टेरियोले दुनियाँसामु खुलासा गरिदिएको थियो ।
मेघालय, शिलाङ– सन् २००२शिलाङको प्रख्यात पुलिस बजारभन्दा अलि माथि एउटा युथ होस्टलको ठूलो कोठा । लहरै खाटहरू बिच्छ्याइएका थिए । ती खाटमा लमतन्न परेका थियौं हामी करिब सात–आठ जना मनुवाहरू । म, नेपथ्यका अमृत गुरुङ, नेपालयका किरणकृष्ण श्रेष्ठ र अर्पण शर्मालगायत अरू । अर्को त्यत्रै ठूलो कोठामा समूहका अरू साथीहरू थिए । हामी नेपथ्यको कन्सर्टका लागि शिलाङ पुगेका थियौं । शिलाङमा पाइला टेकेकै बेला त्यतिबेला स्थिति सहज थिएन भन्ने कुरा हामीलाई त्यहाँका आयोजकहरूले बताइसकेका थिए ।
थरका कुरा एक किशारीको घटनाबाट विषय प्रवेश गर्छु । लेखक पारिजातको नेतृत्वमा कारागारका बन्दीहरूको मानव अधिकार सुरक्षार्थ बन्दी सहायता नियोग भन्ने एक गैरसरकारी संस्था स्थापना गरियो । संस्थाको सदस्य र कानुनी सल्लाहकारको हैसियतले जेलरको अनुमति लिएर म काठमाण्डु सदर कारागारको महिला विभागको अवस्था बुझ्न गएकी थिएँ ।
त्रिवेणीघाट मान्छेको जिन्दगीजस्तै छ– कहिले सरस, कहिले नीरस, कहिले उज्यालो, कहिले अँध्यारो, कहिले भाव, कहिले अभाव, कहिले गुलजार, कहिले सुनसान ! यो घाटका आफ्नै खुसी छन्, आफ्नै दुःख छन् ।
नेपालगन्जका निर्मला कुर्मी र नन्कुन्नी धोबीका लागि न्यायको लडाइँमा होमिएको लामो समय भयो, न्याय अझै नजिक छैन । निर्मलाको परिवारका सदस्यको शंकास्पद मृत्यु भयो, अनेक षड्यन्त्र गरी उनलाई पनि बेपत्ता पारियो । घटनामा संलग्नहरूविरुद्ध जति नै आवाज उठाए पनि सुनुवाइ भएको छैन । निरीह महिलाहरूमाथि यति ठूलो अन्याय भइरहँदा पनि राज्यका संरचनाहरू मौन छन् । महिलाको बाँच्न पाउने अधिकारको हनन मात्र होइन, यो मानव अधिकारकै उल्लंघन हो भन्ने जान्दा पनि स्थानीय सरकारदेखि सम्बन्धित सबै निकाय न्यायका लागि प्रतिबद्ध छैनन् । हामी आफ्नै बलबुतामा लड्नुपरिरहेको छ, आन्दोलन गर्नुपरिरहेको छ ।
राजा पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नो जीवनको अन्तिम घडीमा टिपाएको भनिएको ग्रन्थलाई ‘दिव्य उपदेश’ को नामले चिनिँदै आएको छ । यसको पाण्डुलिपि काठमाडौंका एक बस्न्यात परिवारसँग थियो र इतिहासकार बाबुराम आचार्यले सन् १९३० को दशकमा यसलाई फेला पारेको बताइएको छ ।
छुट्टीको दिन पाँच वर्षकी मेरी भदै बिहानको न्यानो घाममा पिङमा झुल्दै थिई । मलाई देख्नेबित्तिकै ह्वाइटबोर्डतिर देखाउँदै भनी, ‘निनी, हेर्नू त, मैले के बनाएको छु त्यहाँ ?’
दार्जिलिङ बसेर नेपाली साहित्यको सेवा गर्दै आएका पारसमणि प्रधानले सन् १९८० को दशकमा ‘मेकर्स अफ नेपाली लिट्रेचर सिरिज’ शीर्षकमा सात नेपाली साहित्यकारबारे बेग्लाबेग्लै किताब प्रकाशित गरेका थिए ।यही मेसोमा सन् १९८० मा प्रधानले साहित्यकार बालकृष्ण समबारे ८० पृष्ठको किताब निकालेका थिए ।
अरस्तु भन्छन्, ‘जीवनयात्राका निम्ति शिक्षा सबैभन्दा राम्रो प्रावधान हो ।’ हुन पनि शिक्षालाई ‘भविष्यको पासपोर्ट’ मान्न सकिन्छ । कारण विद्यार्थीको आउँदो भविष्यको तयारी यस्तै स्कुल वा कलेज शिक्षाबाटै हुनेगर्छ । त्यसैले भन्न मन लाग्छ– शिक्षालय विद्यार्थीका निम्ति ज्ञानको फोहरा हो, जहाँ विद्यार्थी ज्ञान पिउन भेला हुन्छन् ।
सन् १९६५ तिरको कुरा हो । मेरा काका धनवज्र वज्राचार्य र संशोधन मण्डलका अरु सबै साथीसँग हरेक शनिबार काठमाडौं उपत्यकाका विभिन्न सहर–गाउँमा गएर शिलापत्र खोज्थ्यौं । कुनै महत्त्वपूर्ण शिलापत्र प्राप्त भएको दिन उत्सव जस्तै हुन्थ्यो ।
