जोखिमको भट्टीनदीको एक किनारामा उभिएको जीवलाई अर्को किनारामा पुग्न या पौडन सक्ने खुबी चाहिन्छ या साँघुको । आज त्यो साँघु परम्परागत साँघुमै सीमित रहेन । जहाज, पानीजहाज नै किन नहोस्, तिनले गर्ने काम फेरि पनि साँघुकै हो– मानिसलाई एक किनाराबाट अर्को किनारामा पुर्याउनु !
गाउँको स्कुल छाडेर काठमाडौं सहरमा पहिलो पाइला टेक्दा मनभरि थियो, उत्साह । नयाँ सहर, नयाँ साथी, नयाँ जीवनशैली ! मेरो खास चासो थियो– कुन स्कुल पढ्ने ! टाई, सर्ट, पाइन्टमा ठाँटिएर स्कुल जाने रहर थियो मेरो, तर त्यो रहर आखिर सपना भइगयो ।
विश्व साइकल दिवसको संघारमा साइकल हाँकिहिँड्दा मनमनै प्रश्न गर्छु– जुन देशमा राष्ट्रिय साइकल दिवस मनाइन्न त्यस देशमा अन्तर्राष्ट्रिय साइकल दिवस मनाउनुको मतलब के ? एक सामाजिक वैज्ञानिक प्राध्यापकले भुइँतहबाट हाँकेको समाजशास्त्रीय अभियानलाई संयुक्त राष्ट्रसंघले कसरी विश्व साइकल दिवसको मान्यता दियो ?
प्रिय विपश्वी, गुरु खिन्से नोर्बु रिम्पोछेको फिल्म ‘डाकिनी’ हेरेपछि यो पत्र लेख्दै छु । यति लामो अन्तरालपछि लेख्दै छु कि नेपाली ‘फन्ट’ मा लेख्दा निश्चित अक्षर र चिह्नका लागि कम्युटरमा राखेका ‘सर्टकट की’ के–के थिए भन्ने बिर्सिसकेको रहेछु । मलाई घरी ‘ङ’ ले अड्काउँथ्यो घरी ‘विष्मयाधिबोधक’ ले । घरी आधी ‘र’ ले रन्थन्याउँथ्यो घरी पूरै ‘फ’ ले फसाउँथ्यो । ‘फन्ट’ सँग अड्किरहनुपरेपछि सोचेँ– लुते कुरामा अड्केर बस्नुभन्दा नयाँ बनाउनु ठीक ।
सन् १९४४ देखि १९५२ अवधिको नेपाली राजनीति, अर्थनीति, वैदेशिक सहायता र कूटनीतिबारे अमेरिकीहरूले कस्तो व्यवहार गरे ? कस्तो बुझाइ राखे ? कस्तो दृष्टिकोणका साथ सम्बन्धको विस्तार गरे ? यो बझ्न सघाउँछ– अमेरिकी अध्येता ड्यान इडवार्डस लिखित ‘अमेरिका मिटस नेपाल : प्रोब्लम्स, पर्सनालिटिज एन्ड पोलिटिकल चेन्ज’ किताबले । नेपाली राजनीतिका छिनाझपटीदेखि राणा दरबारभित्रको छलफलका विषय, तत्कालीन नेपाली समाजको सामर्थ्यदेखि २००७ सालको क्रान्तिमा भएको नेपाली कांग्रेसले गरेको गतिविधिमाथि अमेरिकी बुझाइ, काठमाडौंस्थित ब्रिटिस दूतावासको बुझाइ, भारतीयहरूको व्यवहार–बुझाइबारे पनि किताबले प्रकाश पार्छ ।
कवि रमेश क्षितिज कहिले आफूलाई सरल ठान्छन्, कहिले जटिल । भन्छन्, ‘पहिलेको समाजमा मानिसका दुःख साना र सरल हुन्थे, अहिलेका दुःख जटिल र बढी गुजुल्टिएका छन् ।’
२५ तारिख (११ जेठ) बिहीबार राति रञ्जितकुमार साह र उनका गाइड लाक्पानुरी शेर्पा साउथ समिट (८६००) मिटरमाथि उक्लिसकेका थिए । चुचुरो पुग्न करिब दुई सय मिटर बाँकी थियो । रातको १ बजेर ५५ मिनेटमा एक्कासि उनको जीपीएस अफ भयो । जीपीएस ट्र्याक गरिरहेका ङिमादेण्डी शेर्पालाई लाग्यो– पक्कै ब्याट्री सकियो । साउथ समिटबाट तीनदेखि पाँच घण्टाभित्र चुचुरोमा पुगिसक्नुपर्ने थियो ।
अढाई महिनाअघि, मार्च १५ को त्यो तारिख मेरा लागि एक सामान्य दिन थियो । तत्काल गर्दै गरेको काममा दिल नबसेका बेला परेर होला, मनले कुनै परगमन खोजिरहेको थियो । ‘यसो गर्छु’ भनेर सचेत निर्णय गरेको त थिइन, तर के–के न भइहाल्छ कि सोच्दै अनायास फोन झिकेर ट्वीटरमा आँखा डुलाउन थालेको रहेछु । मेरा जोर आँखा पूर्वप्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईले गरेको एउटा ट्वीटमा पुगेर अडिए ।
भारतीय जमघट, विरोध र प्रदर्शनमा अचेल एउटा कविता नियमितजसो वाचन हुन्छ– ‘सब याद रखा जायगा ।’ भारतीय युवा कवि अमीर अजिजले समकालीन असहिष्णु धार्मिक राज्यसत्तामाथि लेखेको यो कविता चर्चित बेलायती रक ब्यान्ड पिंक फ्लोयडका संस्थापक सदस्य तथा कलाकार रोजर वाटर्सले अंग्रेजीमा अनूदित गरी सन् २०२० को जनवरीमा वाचन गरेपछि यसको विश्वव्यापी चर्चा चुलिने क्रममा छ । विद्रोहको प्रतीक भएको छ यो कविता :
किराती र दलितबीचको अन्तरजातीय विवाह, जातीय समानता र वंश–विस्तार अधिकारको सम्मिश्रण हो, प्रगति राईको उपन्यास– ‘थाङ्ग्र्रा’ । यो उपन्यासमा लेखकले अघिल्लो उपन्यास ‘लेखककी स्वास्नी’ कै पात्रहरू– सुशान्त, नुमा, साया र सोमालाई सशक्त रूपमा उभ्याएकी छन् ।
जोगी जिन्दगीमाथि लेखिएको ‘निर्वेद’ उपन्यासमार्फत परिचित शैलेन्द्र अधिकारी ‘डार्क फेन्टासी’ ले भरिएका कथाको बिटो लिएर आएका छन्, ‘ब्रह्मास्त्र’ । फ्रायड, नित्सेदेखि निरोसम्मका विचारवाहक उनका कथा मानिसको आवरणभन्दा पनि अन्तर्मनको व्याकरण खोतल्न सफल छन् ।
जलजला शिरभन्दा परको शान्त थबाङ कृष्णसेन इच्छुकले नजिक पुगेर हेर्दा उजाड र अशान्त थियो । सैनिक दमनले थिचिएका थबाङका गाउँले बरु वनवास गए, तर झुकेनन् पञ्चायती व्यवस्थासँग । र, निर्भीकतापूर्वक तिनले निर्दलीय चुनाव बहिष्कार गरे, भज्याङहरूमा प्रतिरोधी किल्ला खडा गरे । थबाङको त्यो साहस, शौर्य र वीरतामाथि उनले लेखे, ‘त्यो प्यारो–प्यारो पहाडी गाउँको नाम थबाङ हो ।’ विसं २०३८ मा ‘त्रिकोण’ मा छापिएको यही कविताबाट उनी प्रगतिवादी लेखनमा अविरल हिँडिरहे ।
ललितपुर जावलाखेलमा भोटो देखाइसकेपछि बुंगद्यः (रातो मच्छिन्द्रनाथको जात्रा) सम्पन्न हुन्छ । कहीँ न कतै वर्षैभरि सांस्कृतिक गतिविधि भइरहने नेपालमण्डलभित्रको खास विशेषता हो– जात्रा–उत्सव । बुंगद्यः पनि तीमध्ये एक हो । तर, जब जात्राभित्रको रीति, परम्परा, व्यवस्था र आस्थाका आयामहरूको अध्ययन गरिन्छ, तब बुंगद्यः केवल एक उत्सव वा लोकव्यवहारमा मात्रै सीमित रहँदैन ।
कवि युयुत्सु आरडी शर्माको कवितासंग्रह ‘लस्ट होरोस्कोप’ हालै प्रकाशित छ, जसमा कोभिड महामारीको अनिश्चतता, डर, अन्धकार र त्यसबेला मान्छेले गरेका संघर्षका कथा छन् :
कालजयी रचनामा आधारित भएर पुनर्सिर्जन गर्ने परम्परा संसारैभरि छ । प्राचीन धार्मिक साहित्य वा महान् स्रष्टाका कृतिका पात्रको पुनर्व्याख्या, पुनर्कथन वा नवकथनका लागि यस्तो शैली आगालिएको पाइन्छ । यस्तै प्रसिद्ध कथाहरूको सन्दर्भ, पात्र वा घटनामा आधारित भएर लेखिएका नयाा कथा ‘कोसेली’ ले ‘उत्तरकथा’ स्तम्भमा प्रस्तुत गरेको छ । यस अंकको उत्तरकथाको स्रोतकथा हो– पारिजातको ‘मैले नजन्माएको छोरो’ ।
