प्रवेश विधा नै उपन्यास ! कथाको अभ्यासै नगरी एकैचोटि उपन्यासकार ! अझ नयाँ–पुराना कविको उपन्यासमै धुइरो ! सबैलाई उपन्यासमार्फत साहित्यको सुपरमार्केटमा पस्ने हतारो !

सदाबहार गायक भन्ने ‘टाइटल’ सोह्रैआना सुहाउँछ, प्रेमध्वज प्रधान, ८१, लाई । साढे ६ दशकदेखिको चिरपरिचित आवाज अहिले पनि नयाँ एल्बमको तयारीमा छ । आठवटै गीतको कम्पोज आफैँले गरेका उनलाई ‘जीवन फूल हो कि भूल ?’को मिक्सिङ र मास्टर्सले व्यस्त बनाएको छ । 

घट्टेकुलो (काठमाडौं) स्थित एक निवासको बैठक कोठामा दशकौंदेखि ठूलो फ्रेममा सजाइएको छ, गुरु–चेलाको फोटो । फोटोमा देखिन्छन्, गुरु गोविन्दप्रसाद लोहनी र चेला पुष्कर लोहनी । पुष्करका एक मात्र घोषित गुरु गोविन्द मार्क्सवादी थिए भने उनी आफैंचाहिँ फ्रायडवादी । बीपी कोइरालादेखि तुलसी गिरी अनि प्रदीप गिरिसम्म चकित–विस्मित भए, कट्टर मार्क्सवादी गुँडमा फ्रायडवादीको जन्म !

बाह्रै मास–चौबीसै घन्टा नित्य चलिरहने लस्कर छ, वैदेशिक रोजगारीमा । सरकार भट्याइरहन्छ, ‘सुखी नेपाली, समृद्ध नेपाल’ । तैपनि वैदेशिक रोजगार विभागका झ्यालढोका खुलै छन् । श्रममन्त्रीको योग्यता मापन हुन्छ, सस्तामस्ता श्रम बजार खोजेर युवाशक्ति निर्यात गर्नुमा । रेमिट्यान्सबिना देश–दुनियाँ नै नचल्ने छाँट छ ।

कोरोना महामारीका बीचमा पनि इतिहासका पुस्तक बेरोकटोक छापिरह्यो, रत्न पुस्तक भण्डारले । कमलप्रकाश मल्लको ‘स्वयम्भू पुराण’, चित्तरञ्जन नेपालीको ‘पारिवारिक षड्यन्त्रका कथाहरू’ र फादर गुइस्प्पेको ‘एकाउन्ट अफ द किङ्डम अफ नेपाल’ आदि । त्यही माचोमा ‘भीमसेन थापा र तत्कालीन नेपाल,’ ‘श्री ५ रणबहादुर शाह’ (चित्तरञ्जन नेपाली) ‘मध्यकालीन भक्तपुर’ (बलराम कायस्थ), ‘नेपालको इतिहासमा जंगबहादुर’ (त्रिरत्न मानन्धर) आदि पनि पुनर्मुद्रण गरिछाड्यो ।

दसैँको मुखमा एकसाथ चार अनुवाद कृति पाठकलाई सुम्पियो, प्रकाशक बुकहिलले । ‘सत्ता र सत्य’, ‘युगान्त’, ‘मुसा मानुष’ र ‘विमुक्ति’ । अनूदित किताबको लस्कर भने सुविचारित नभएर संयोग मात्र रहेछ ।

नेपाली ज्ञानको गुरुकिल्ली (अथोरिटी) कतै छ भने, त्यो इतिहास, संस्कृति र पुरातत्त्वमा मात्रै छ । त्यसको एक मात्र श्रेय जान्छ, संशोधन–मण्डलको गुरु–शिष्य परम्परालाई । उसैले बाहिरिया (विदेशी) बाट फर्काएको हो, इतिहासको आचार्यत्व । अन्यथा यतिबेला पनि हामी ड्यानल राइट, सेसिल बेन्डल, सिल्भाँ लेभीकै अखण्ड गीत गाएर इतिहास भट्याइरहेका हुन्थ्यौं ।

चाडबाडको बेला भान्सामा मीठोमसिनो केही आइटम बढ्नासाथ धेरैको मुखमा झुन्डिहाल्छ, चौरासी व्यञ्जन । पाहुनापाछाको मानमनितो राख्न पनि धेरैथरीका खाना, तरकारी, मरमसला र मेवा–मिष्ठान्न जोहो गर्नु नेपाली परम्परा नै हो ।

लगभग भूतपूर्व विधा भइसक्यो नाटक । भूतपूर्व नमान्ने हो भने पनि दुर्लभ त भयो नै । नाटकघरमा प्रायः कथा, उपन्यास वा इतिहासका नाट्य रूपान्तरण या विदेशी नाटकका अनुवाद नै मञ्चन भइरहेका देखिन्छन् । बक्स अफिसजस्तै टिकटमा चलिरहेका नाटकघर र रंगकर्मीको फैलावट हौस्याउने खालको भए पनि उपन्यासको उफानमा नाटक लेखनको स्थिति ‘ड्रामाटिक आइरोनी’ जस्तो छ ।

जावलाखेलको घर छाड्दा अंशभन्दा पहिले पुस्तकको बन्डा मिलाए, इतिहासकार दाजुभाइ महेशराज–दिनेशराज पन्तले । छिनोफानो भयो, पुराना लेखोटजति दाजुले राख्ने, छापा किताबजति भाइले । विक्रम संवत् १७३४ देखि १९४० सम्मको हस्तलिखित पात्रो महेशकहाँ छन् भने त्यसपछिको मुद्रित पात्रो दिनेशकहाँ ।