बा, गुनकेसरी त फुलिरहेकै छ

निचोरिएको कागतीजस्तै पूरै रसविहीन देखिन्थ्यो । थरथर काँपिरहेको हात देखाउँदै भन्नुभयो, ‘राजन धेरै बाँच्दैन अब । पूरै घुर गनाएको छ ।’

२०७२ साल वैशाख ३०–३१ गते । ललितपुरस्थित अल्का अस्पतालमा उपचाररत मेरा माइला दाइ राजनको स्वास्थ्यस्थिति नियालेपछि बाले भन्नुभयो, ‘के गर्नु ! दैवको अघि कसैको केही लाग्दैन ।’

घुर गन्हाएका मानिस धेरै बाँच्दैन भन्थे पूर्वजहरू । केही सत्यता होला पनि । तर, घुर गनाए पनि राजन दाइ बाँच्नुभयो । बा भने न घुर गन्हाई, न कुनै गम्भीर विमारले सताई, २०७५ सालको घटस्थापनाको अघिल्लो बिहान सदाका निम्ति पञ्चत्वमा विलिन हुनुभयो ।

...

मैले एउटा इच्छा पालेको थिएँ– गुनकेसरीको फूल रोप्ने, घरमै, गमलामै । वनस्पतिविज्ञ डा. तीर्थबहादुर श्रेष्ठले गुनकेसरी र काठमाडौंको संस्कृति एवं सभ्यतालाई जोडेर लेखेका रचनाहरू पढेका कारण मलाई गुनकेसरीले अधिक तानेको थियो । देखेकै थिइनँ, गुनकेसरी । काठमाडौंका रैथानेहरूलाई सोध्थें पनि, आदिकवि भानुभक्त आचार्यको चर्चित कविता ‘अलकापुरी कान्तिपुरी नगरी’ मा उल्लिखित त्यस फूललाई । कण्ठस्थै थियो,

‘चपला, अवलाहरू एक सुरमा

गुनकेसरीको फूल ली शिरमा

हिड्न्या सखी लीकन वरिपरि

अलकापुरी कान्तिपुरी नगरी’

आहा ! कसैका पनि पहिचानको सीमाभित्र त्यस वासनाहीन तर सौन्दर्य–शक्तिले भरिपूर्ण फूलबारे जानकारी पाउन सकिनँ । कसै–कसैले भन्थे, ‘यो अलि सम्भ्रान्त वर्गले आफ्नो बगैंचामा लगाउने फूल हो । पहिले–पहिले राणा र राजाहरूका बगैंचामा पाइन्थे । अचेल भने यो फूल त्यतिसाह्रो देखिँदैन ।’

आदिकविको प्रिय फूलप्रति यतिविघ्न अन्याय ! यति धेरै उपेक्षा–प्रदर्शन !

एकदिन भने मेरो घरमा गुनकेसरीको गुभोले प्रवेश पायो, लामो खडेरीपछि मनसुन भित्रिएजस्तै सुटुक्कसँग । गमलामा पनि हुर्किने र फुल्ने क्षमता बोकेको गुनकेसरीको गुभोलाई मैले सस्नेह गमलामा सारें । मलखाद हालें । हुर्किंदै गयो बिस्तारै । म उत्सुक थिएँ– कहिले फुल्ला यो ? कस्तो होला यसका रूपाकृति ? कस्ता होलान् यसका पङ्खुडीहरू ?

अफसोच ! जब मैले रोपेको गुनकेसरीको फूलमा गुभोहरू पलाउँदै थिएँ । फुल्ने अभ्यासमा निमग्न देखिन्थ्यो । त्यसै बेला मेरा बाले यो धर्तीलाई सदाका निम्ति ‘बाइबाई’ गर्नुभयो ।

...

मेरा बा धामी । मेरा बा झाँक्री । मेरा बा वैद्य । मेरा बा समाजसेवी । मेरा बा सरकारी सेवामा सक्रिय । अनेक परिचय छन् । मेरा बा किसान । मेरा बा नेता । मेरा बा हस्तशिल्पी । मेरा बा श्लोक–वाचक । अनेकादि परिचय छन् ।

जब मेरासामु बाका अनुहार झल्किन्छ सोच्दछु, ‘कुन परिचयले उहाँलाई सुशोभित तुल्याउँ ?’ धामी भनौं कि, झाँक्री भनौं कि, जडिबुटीहरूबारेका राम्रो ज्ञाता भनौं ? के भनौं, भनौं जस्तो हुन्छ । अनेक भूमिका निर्वाह गर्न सक्षम । सबैका नजरमा गडतिर भेकतिर फल्ने रातीगेडीझैं सुन्दर र आकर्षक । आँखामा हाले पनि कहिल्यै नबिझाउने स्वभावका हुनुहुन्थ्यो ।

घर वरपरका हरेक झार–पतिङ्गर, वन–जंगलका हरेक वनस्पति र बुट्यानहरूमा औषधीय गुण र तत्त्व देख्नुहुन्थ्यो बाले । सानैदेखि मैले बाको काँधमा बोकिएर विजयछाप–सिन्धुली माडीको यात्रा छिचोलें । करिब ३–४ घण्टाका । सिन्धुली गढी इलाका पुग्ने बेला बाले स्थानीय जडिबुटी चिनाउँदै भन्नुहुन्थ्यो, ‘यो पाखनभेद, यो गुर्जो, यो असुरो, यो निम, यो बर्रो । यसले यो रोग विशेक पार्छ, यसले यो रोग... ।’

कति औषधीय ज्ञान ! बोझो त उहाँ जहिल्यै टोकिरहनुहुन्थ्यो । खल्तीमै हुन्थ्यो सदैव । कसैलाई रगतमासी पर्दा हलेदो कुटेर ख्वाउनुहुन्थ्यो । कुनै बालबालिका बिमारी भए भने फुकफाक गरेको केही मिनेटपछि पूरै स्वस्थ । जोखाना पनि उत्तिकै राम्ररी हेर्नुहुन्थ्यो । खासगरी, काँसको थालमा आधा मुठीजति चामल राखेर यताउता, दायाँ–बायाँ सार्नुहुन्थ्यो । कुनै नामुद चिकित्सकले रोगको ‘डायग्नोसिस’ गरेझैं भन्नुहुन्थ्यो, ‘लागू लागेको छ । एउटा कुखुराको चल्ला भाकल उठाउनुपर्छ ।’

मूलतः बर्सात्को समयमा गाउँघरका अधिकांशलाई जन्ड पिलोले सताउँथ्यो । कोही कसैलाई पिलो आउँदा बाकै उपचार–पद्धति पछ्याइने गरिन्थ्यो । तात्कालिक समय न स्वास्थ्यचौकी, न कुनै चिकित्सकीय सुविधा । गाउँमा अरूलाई पिलो कहिलेकाहीँ मात्रै आउँथ्यो । एक महिला आफन्तको भने अति नै ‘संवेदनशील अङ्ग’ छेउछाउ पिलोले धावा बोल्थ्यो, हरेक वर्षजसो नै । न कुनै घिन, न कुनै लाज ! उपचार त उपचारै हो नि ! बाले लेकतिर फल्ने पाङ्ग्रा, हरियो दुवो र काँचो चामल पिसेर पिलो आएको भूभाग वरपर दलिदिनुहुन्थ्यो । पिलो त दुई दिनमै चट !

यस्तो औषधीय ज्ञान कसलाई थाहा ?

...

प्रायः घरमा मासु पाक्थ्यो । तर, भदौ र चैतमा भने मासु खाइ–नखाई नै हुन्थ्यो । स्थानीयहरूले कोशीपारि (सुनकोशी पारिका रामेछापलगायतका भूभाग) लाई भाकल उठाउँथे । नामै थियो– ‘कोशीपारे पूजा’ । कोशीपारेको भाकलस्वरूप उठाइएका स्थानीय प्रजातिका भाले–पोथीहरू रेटिन्थे, घर नजिकै अस्थायी देवस्थल बनाएर । कसैले एउटा साँप्रा ल्याइदिन्थे भने कसैले पकाइएका मासु । भदौ र चैत हाम्रा लागि रैथाने कुखुराका मासु खाने मौसमका रूपमा दर्ता हुन्थे ।

दसैं, साउने संक्रान्ति, माघे संक्रान्तिका बेला त घरमा डालोभरि मासु भित्रिन्थ्यो । सधैंजसो जमानी बस्नुहुन्थ्यो, बा । ‘जमानी भाग’ ले घरमा मासुको थुप्रो लाग्थ्यो । अँगेनोमाथिको भारभरि आलो मासु सुकाइन्थ्यो । हप्तौं दिनसम्म भान्सामा मासु पाक्थ्यो । यी त भइहाले । कहिले गोठ–पूजा, भालेको सत्यनास ! कहिले कुलोको मुहान–पूजा, भालेकै सत्यनास ! कहिले आइतबारे पूजा, कुखुरा र अण्डाको सत्यनास ! कहिले देवीस्थानमा पूजा, बोको स्वाहा ! कहिले वैशाखे पूर्णिमाको पूजा, पाठी निमिट्यान्न !

...

सन्तानहरूप्रतिका स्नेह त अथाह नै । एक पटक, बर्सात्को बेला गाउँबाट सिन्धुली माडीतिर झर्दा केही पर पुगेपछि जंगलभरि च्याउ उम्रिएको देख्नुभएछ बाले । सम्भवतः त्यो कालुङ्गे च्याउ थियो । बाले करिब एक झोलाजति नै च्याउ टिप्नुभएछ र त्यो च्याउ बोकेर घरतिरै फर्किनुभयो ।

घरमा च्याउ छाडेर बा फेरि सिन्धुली माडीतिर जानुभयो । तात्कालिक समय गाउँ (विजयछाप) र सिन्धुली माडीमा दोहट थियो । दुवैतिर खेतीपाती । कहिले गाउँ र कहिले माडी धाउँदै बाको युवाकालीन जीवन बिते ।

...

बा भलुवाजोर, सिम्फुल (दुवै रामेछाप), काठमाडौं, विजयछाप, बोझे (सिन्धुली) र अन्तिम समय काठमाडौं । बाले आठ दशकीय यात्रा छिचोल्दै गर्दा जीवनमा बिताएका थलोहरू हुन् यी । धेरै समय भने विजयछापमै बिते । करिब तीन दशकसम्मै । २०५६ सालतिर दुई महिना मसँगै काठमाडौंमा बस्नुभो । डिल्लीबजारस्थित भूतबंगलामा बस्थ्यौं, त्यतिखेर । एकदिन कोठामा फर्किएपछि सुनाउनुभयो, ‘नानी, पहिले हामी काठमाडौं बस्दाखेरिको घरभेटीलाई आज मैले भेटें नि ! त्यही पुतलीसडकनिर बस्दा रहेछन् । बूढा–बूढी दुवै रहेछन् ।’

२०१८–१९ सालतिर ट्राफिक सेवामा रहँदा बा–आमा पुतलीसडकमा डेरा लिएर बस्नुभएको रहेछ । तर, काठमाडौंको बसाइ आमाका निम्ति स्वस्थदायक नभएपछि गाउँ फर्किनुभएको रहेछ । त्यस समय काठमाडौंमा जनघनत्व, घरघनत्व कति नै थियो होला र ! बाले भने साढे तीन दशकपछि घरभेटीलाई पत्ता लगाउनुभो ।

बा जनसम्पर्कमा उत्तिकै अगाडि । २०६४ सालयता वनस्थलीमा रहँदादेखि नै बा हामीसँगै बस्न थाल्नुभयो । टोल–छिमेकका नचिनेका कोही भएनन् । आफ्ना समवयी वा आफूभन्दा कम उमेरका भए पनि दुवै हात जोडेर ‘नमस्ते’ रूपी अभिवादन गर्नुहुन्थ्यो । प्रतिष्ठित व्यक्तित्व होस् वा सामान्य ज्यामी नै । सबैप्रति उत्तिकै सम्मान र आदरभाव प्रकट गर्नुहुन्थ्यो, हृदयदेखि नै । आफूभित्रका घमण्डीपन, बडप्पन र रिस–रागलाई ‘इरेजर’ले मेटाइसक्नुभएको थियो सायद ।

...

बा सदैव भनिरहनुहुन्थ्यो, ‘चौध सालमा राजा महेन्द्र पूर्वतिर जाँदा म पनि सँगै गएको थिएँ ।’ बाले राजासँगै करिब एक महिना पूर्वी पहाडी इलाकामा घुमफिर गरेको प्रसंग बारम्बार सुनाइरहनु हुन्थ्यो । त्यस समय बा नेपाली सेनामा हुनुहुँदो रहेछ । पछि भने नेपाल प्रहरीको ट्राफिक सेवामा सर्नुभएछ । पछिल्लो समय उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, ‘म कुनै समय टफीमा थिएँ ।’

भाषागत अशुद्धिका कारण हुनुपर्छ, उहाँले भन्नुभएको ‘टफी’ शब्द मैले धेरै वर्षसम्म बुझिनँ । मलाई लाग्थ्यो, ‘टफी’ भनेको कुनै सहकारी पद होला । पछिल्लो समय बुझ्दा भने ‘टफी’ भनेको ‘ट्राफिक’ पो रहेछ । त्यस्तै, २०७० सालतिर हुनुपर्छ, एकदिन बाले भन्नुभयो, ‘बाबु ! गोविन्देलाई त आइसमा राखेको रहेछ नि !’

गोविन्द काकालाई ‘आइस’ मा राख्नुको अर्थ खोज्दै जाँदा मैले अनुमान लगाएँ, ‘उहाँ बित्नुभएछ र ‘आइस’ मा राखिएको होला ! किनभने मानिस मरेपछि शव नसडोस् भनेर आइसमा राख्ने गरिन्छ ।’ म मनमनै दुखित भएँ, ‘ज्या है..., गोविन्द काका पनि बित्नु भएछ ।’ तर, बाले त ‘आईसीयू’ लाई ‘आइस’ भन्नुभएको रहेछ । त्यसपछि म ढुक्क भएँ, ‘गोविन्द काका बित्नुभएको रहेनछ ।’

...

बाको भौतिक अस्तित्व सकिएपछि चिनोस्वरूप दुइटा चिज रहे मसँग । ती हुन्– रेडियो र घडी । रेडियो र मेरा बा पर्यायवाचीजस्तै हुन् । मलाई स्मरण भएसम्म बाले रेडियोसँगको आत्मीयता कहिल्यै मेट्नु भएन । सुत्दा पनि रेडियो, उठ्दा पनि रेडियो । मेलापातमा जाँदा पनि रेडियो । दोहट गर्दा पनि काँधमै रेडियो । हरेक क्षण रेडियो । तात्कालिक समय रेडियो बजाउन लाइसेन्स लिनुपर्थ्यो । जिल्ला पञ्चायतले स्वीकृति दिएपछि मात्र घरमा रेडियो राख्ने अनुमति मिल्थ्यो । नभए गैरकानुनी । एउटा लाइसेन्स बनाउनुभएको थियो बाले । रेडियोका निम्ति सिलाइएको खोलभित्र त्यही लाइसेन्स बोकेर विजयछाप–सिन्धुली माडी ओहोरदोहोर गर्नुहुन्थ्यो ।

बाको दिनचर्याको प्रारम्भ बिहान पौने पाँच बजेदेखि नै हुन्थ्यो । पाँच बज्न पाँच मिनेटअघि रेडियो नेपालले अलिक ठूलो स्वरमा ‘स्याँ’ गर्न थालेपछि बाले रेडियोको बटम खोलिहाल्नु हुन्थ्यो । त्यसपछि बज्थ्यो– पहिलो धुन । बिहानीको भजन, समाचार, गीत, नाटक सबै सुन्नुहुन्थ्यो । तर, दिनमा दुई पटक भने रेडियोले विश्राम पाउँथ्यो । एउटा अंग्रेजी समाचार आउँदा र अर्को शास्त्रीय धुन बज्दा । सायद, अंग्रेजी भाषाप्रति आफ्नो पहुँच नहुँदा र शास्त्रीय धुन एकोहोरो रूपमा बज्दा ती दुवै प्रसारणले बालाई कहिल्यै खुसी तुल्याउन सकेन ।

२०७५ साल असोज २४ गतेको बिहानयता मकहाँ रेडियो बजेको छैन, जसको अघिल्लो दिन बाले अन्तिम पटक रेडियो खोल्नुभएको थियो, बिहान सबेरै । पाँच नबज्दै । अचेल पनि हरेक दिन बिहानको पाँच बजिरहेकै हुन्छ । तर, बाको रेडियो भने बज्दैन अचेल । दराजमाथि मूकदर्शक बनेर टोलाइरहेको अवस्थाबीच छ ।

...

बा बित्नु भो, पाँच वर्षअघि । ठ्याक्कै गुनकेसरीको गुभो पलाउने बेला । मलाई लाग्थ्यो, ‘बाले यति चाँडै हामीलाई कहाँ बाइबाई गर्नु हुन्छ होला र ! बाँच्नु होला, अझै केही वर्ष । शताब्दीसम्मै ।’

बित्नु भो तर... ।

बा बितेपछि पनि गुनकेसरीहरू फुलिरहेकै छन् । हरेक वर्षको भदौतिर गुभो पलाइरहेकै हुन्छ । जब म गुनकेसरीका फूलहरू नियाल्छु, ती फूलहरूमा म मेरा बाका प्रतिबिम्बहरू देख्छु ।

कुनै पहाडी खोलाको पानीझैं कञ्चन, निर्मल । लाग्छ, ‘मान्छेका जिन्दगी पनि यिनै फूलहरूभन्दा फरक छैनन्, नितान्त । कुनै समय मज्जाले फुल्छन्, बिस्तारै ओइलाउँदै जान्छ र अन्ततः सुकेर आफ्ना जीवनका अन्तिम पाइला गन्छन् ।’