एकै रंगको इन्द्रेणी, के इन्द्रेणी ?

सन्दर्भ यस्तो चीज हो, जसले नदीझैं बगिरहेको विचारलाई एउटा कपमा उठाएर आकार प्रदान गर्छ । हामी हाम्रो सन्दर्भ र बुझाइका कपहरूमा आआफ्नो पानी लिएर बसिरहेका हुन्छौं ।

...

सामान्यतः व्यक्तिको राजनीति (राज्य) र समाजसँग सुषुप्त वा प्रकट रूपमा द्वन्द्व चलिरहेको हुन्छ । धन कमाउने र व्यक्तित्व बनाउने जद्दोजहेदमा भिडेको मध्यमवर्गको द्वन्द्वका त झन् धेरै आयाम छन् । आफ्ना इच्छा र आकांक्षा पूरा गर्न व्यक्तिले राज्य र समाजको सहारा लिन्छ ।

राजनीतिचाहिँ समाज र व्यक्तिको यो द्वन्द्वलाई सही तरिकाले उपयोग गर्ने कलाको विषय हो । शस्त्र र शास्त्रको प्रयोग कसले कसरी गर्न सक्छ भन्ने विषयले समाजलाई दिशानिर्देश गर्छ । यसका लागि कसैले धर्मको, कसैले विज्ञान र आविष्कारको त कसैले अतिरिक्त बल तथा हतियारको प्रयोग गर्छन् ।

लोकतन्त्रमा व्यक्ति र व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई सर्वोपरि मानिन्छ । जहाँ समाज र नैतिकताको महत्त्व बढी हुनेगर्छ, त्यहाँ प्रायः धार्मिक वा साम्प्रदायिक प्रकृतिको सरकारहरू बनेका देखिन्छन् । र, जहाँ राज्य व्यवस्था नै सर्वोच्च हुन्छ, त्यहाँ सैनिक, एकदलीय, निरंकुश वंश परम्परामा आधारित शासन रहने गरेको देखिन्छ ।

सारा खेल विचारको हो भन्ने गरिन्छ । तर, त्योभन्दा गहिरो खेल विचारमाथि कसको नियन्त्रण हुने भन्ने हो । यसका लागि मानिसहरूको सोच्ने शक्तिलाई प्रभावित पार्नु अत्यत्न आवश्यक हुन जान्छ । अनि यसमा प्रयोगमा आउँछन्– सांस्कृतिक उत्पादनहरू । कला, साहित्य, संगीत र सिनेमा आदि । मानिसको भावना र संवेदनासँग जोडिने भएकाले कलालाई शक्तिशाली मानिन्छ । कुनै पनि कुरामा दर्शक/श्रोतालाई चित्त बुझाउन सक्ने, सरल तरिकाले कुरा बुझाउन सक्ने शक्ति कलामा हुन्छ । अझै सिनेमामा प्रायः सबैजसो कलाको मिश्रण हुने भएकाले यसको शक्ति अझै बलियो हुनेगर्छ ।

अनि आइन्छ मूल प्रश्नमा– यो विधाको प्रयोग कसले, कसरी र केका लागि गर्छन्/गरिरहेका हुन्छन् ? के यसमा राज्य/राज्य संयन्त्रका अंगहरूकै नियन्त्रण हुन्छ कि खुला बजारमा यसमाथि नियन्त्रण गर्ने शैली र खेलाडी फरक हुन्छन् ?

...

अहिले बलिउडमा व्यापारको नयाँ–नयाँ कीर्तिमान बनाइरहेको शाहरूख खानको फिल्म ‘पठान’ लाई एउटा ‘केस’ का रूपमा लिएर हेरौं । यसमा अरू थुप्रै फिल्म लिन सकिन्थ्यो । हाल चर्चामा रहेकाले पनि ‘पठान’ लाई लिनु ‘सान्दर्भिक’ हुन गयो ।

यसको सन्दर्भ सुरु हुन्छ सन् २०१५ बाट, जब यसका मुख्य अभिनेता शाहरूख खानले ‘इन्डिया टुडे’ मा प्रसारित ‘ट्वीटर टाउन हल’ मा भारतमा असहिष्णुता बढेर गएको र एउटा सच्चा देशभक्त धर्मनिरपेक्ष हुनुपर्ने राय व्यक्त गरे । उनको यो भनाइ अन्य समयमा हुन्थ्यो भने सामान्य ‘स्टेटमेन्ट’ हुन्थ्यो होला । तर, समय र सन्दर्भले यसलाई भयंकर विवादास्पद बनाइदियो । किनभने, त्यतिबेला भारतीय शासनको केन्द्रमा नरेन्द्र मोदी आइसकेका थिए । उनको भारतीय जनता पार्टी भारतलाई हिन्दु राष्ट्र बनाउने उद्देश्य लिएको पार्टी हो । र, खानले यस्तो टिप्पणी गर्दा भारतका केही सहरमा मुसलमानमाथि ‘लिन्चिङ’ का समाचार आइरहेका थिए । यो सन्दर्भको शाहरूख खानबारे लेखिएको लामो लेखमा भारतीय म्यागजिन ‘क्याराभान’ मा विस्तारमा वर्णन गरिएको छ ।

यस्तै, ‘पठान’ की अभिनेत्री दीपिका पादुकोणको पनि एउटा ‘इतिहास’ छ । नरेन्द्र मोदीले त्यतिबेला दोस्रो पटक चुनाव जितिसकेका थिए । उनको लोकप्रियता अझै बढ्दो थियो । कोरोना महामारी पनि आइपुगेको थिएन । तर, दिल्लीको जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयका विद्यार्थी आन्दोलित थिए । यसमा केही राजनीतिक कारण थिए भने केही विश्वविद्यालयभित्र सरकारी हस्तक्षेपको विरोध थियो । विद्यार्थीको धर्नामा एक साँझ अचानक दीपिका पादुकोण पुगिन् । आधा मिडियाका लागि उनी स्वतन्त्रताको प्रतीक बनिन्, आधाका लागि राष्ट्रद्रोही । पछि यो घटनालाई समेत प्रतीकात्मक रूपमा जोडेर विवेक अग्निहोत्रीले ‘द कश्मीर फाइल्स’ बनाए । यो फिल्म निकै हिट भयो ।

दीपिका आफूले अभिनय गरेको तेजाब आक्रमणको सिकार भएकी युवतीको कथामा बनेको फिल्म ‘छपाक’ को प्रचारकै क्रममा थिइन् । तर, समय र सन्दर्भले उनको यो उपस्थितिलाई फिल्मको व्यापारका लागि गलत साबित गरिदियो । फिल्मले बहिष्कारको सामना गर्नुपर्‍यो । आईएमडीबीमा यसको रेटिङसमेत घटाइयो । योसँगै एकै दिन रिलिज भएको मुगलसँग लडेर वीरगति प्राप्त गरेका मराठा योद्धा तानाजी मालसुरेको कथा भन्ने अजय देवगनको फिल्म ‘तान्हाजी’ ले तीन सय करोडजतिको व्यापार गर्‍यो । र, सन्दर्भ मिलेरै होला, उनले यो भूमिकाका लागि उत्कृष्ट अभिनेताको राष्ट्रिय पुरस्कारसमेत पाए, त्यो पनि तेस्रो पटक ।

जब ‘पठान’ को गीत ‘बेसरम रंग...’ रिलिज भयो, यसमा हरियो र गेरु (भगवा) रंगका कपडा लगाइएको भनेर विवाद सुरु भयो । यी दुई रंग दुई धर्मका प्रतीक मानिए । रंगका आधारमा समाजको विभाजनले एउटा ‘सन्दर्भ’ प्राप्त गर्‍यो । यसअघि यस्ता केही प्रकरण भइसकेका थिए । अर्का खान आमीर खानको फिल्म ‘लालसिंह चड्डा’ ले बहिष्कारको आँधीलाई राम्रैसँग झेलेको थियो भने नसिरुद्धिन शाहजस्ता केही ‘भोकल’ हरूले भयंकर ठूलो आलोचना । विवेक अग्निहोत्री, अशोक पण्डित जस्ता निर्माता/निर्देशक तथा कंगना रनावत, अनुपम खेर, परेश रावलजस्ता कलाकार र अर्नव गोस्वामी लगायतका खुंखार टीभी एंकरहरूको एउटा विचार समूहजस्तै निर्माण भएको देखिन्थ्यो । अर्कातिर अनुराग कश्यपजस्ता केही फिल्ममेकर, स्वारा भास्कर र ऋचा चड्डाजस्ता कलाकार एवं रवीश कुमारजस्ता टीभी पत्रकार थिए, जो एउटा खास समुदायप्रति घृणा फैलाउन नहुने भनेर बोलिरहेका सुनिन्थे ।

यस्तोमा जब शाहरूख– दीपिकाको फिल्मको गीतमा विवाद सुरु भयो यसले केही दिन सामाजिक सञ्जाल र टीभीलाई ततायो । तर, यसपालि फिल्मका तर्फबाट कोही खासै बोलेन । फिल्मको प्रचारमा हुने पत्रकार सम्मेलन र अन्तर्वार्ताहरूको क्रम स्वाट्टै बन्द भयो । फिल्म निर्माता कम्पनी यशराज फिल्मसले नबोलेरै यसको प्रचार गर्ने रणनीति लिएको देखियो । हाल सालै ‘पृथ्वीराज’, ‘समशेरा’, ‘जयश भई जोरदार’ लगायतका फिल्ममा ठूलो पैसा डुबाएकाले पनि यशराजले मौनको हतियार प्रयोग गर्‍यो । र, जब फिल्म रिलिज भयो– यसले भयंकर हल्ला गर्‍यो । जे सोचेर फिल्मको बहिष्कारको नारा लगाइएको थियो, फिल्म त्यस्तो थिएन । फिल्म त यसका विरोधीको लाइनसँग पो मिल्दो निस्कियो ! राष्ट्रियताको भावनाले ओतप्रोत !

केहीअघि दीपिका पादुकोणकै अर्को फिल्म ‘पद्मावत’ मा पनि झन्डै यस्तै भएको थियो । चित्तौडकी रानी पद्मावतीको कथामा बनेको यो फिल्मलाई रिलिज हुनुअघि हिन्दुविरोधी तथा राजपुत शानमाथि आक्रमण भनेर भयंकर विरोध गरिएको थियो । फिल्मको सुटिङ सेटमा निर्देशक सञ्जयलीला भन्सालीमाथि हातपात गरिएको थियो भने फिल्म रिलिज हुनेबेला दीपिका पादुकोणको नाक र निर्देशक भन्सालीको टाउकाको मूल्य तोकिएको थियो । तर, जसै फिल्म रिलिज भयो यसको विरोधको झन्डा उठाउने करणी सेना नामको संगठनले फिल्मको प्रचार गर्न थाल्यो । किनभने, यो उनीहरूले सोचेजस्तो थिएन । ‘पद्मावत’ ले पनि बक्स अफिसमा निकै राम्रो व्यापार गरेको थियो ।

...

मास मिडियाका रूपमा ठूलो जनसमुदायसँग संवाद गर्ने सिनेमाका पनि प्रकार हुन्छन् । त्यसैअनुसार यसलाई ठाउँठाउँमा, बेलाबेलामा राजनीतिक सामाजिक एजेन्डाहरू ‘सेट गर्ने’, ‘डिस्कार्ड गर्ने’ वा ‘डाइभर्ट गर्ने’ काममा पनि प्रयोग गर्ने गरिएको पाइन्छ । यसको इतिहासतिर जाने हो भने यो लेख धेरै लामो हुनेछ । यसैले छोटकरीमा भनौं– हिटलरले आफ्नो छवि उजिल्याउन सिनेमालाई प्रयोग गरेकोदेखि राजा महेन्द्रले पञ्चायती व्यवस्थाको प्रचार गर्नका लागि नेपालमा फिल्म बनाउन थालेकोसम्म अनगिन्ती उदाहरण खोज्न सकिन्छ । ‘व्यावसायिक’ फिल्मले पनि सुषुप्त रूपमा कुनै विचारको समर्थन वा विरोध गरिरहेका हुन्छन् । यिनको उद्देश्य त्यस्तो ‘राजनीति’ गर्ने नदेखिए पनि ‘न्यारेटिभ सेट गर्ने’ काम यिनले मज्जैले गर्छन् । जस्तै, धेरैजसो प्रेमकथाले खुला समाजको वकालत गरिरहेका हुन्छन् भने ‘केजीएफ’ जस्ता फिल्मले कुनै निरंकुश शासकको । ‘पुष्पा’ जस्ता फिल्म एकातिर हुन्छन्, जसले विद्रोही पात्रलाई हिरो बनाइरहेका हुन्छन् भने अर्कातिर ‘बागवान’ जस्ता फिल्म हुन्छन्, जसले अभिभावकको अपेक्षालाई सन्तानको आकांक्षाभन्दा माथि राखेका हुन्छन् । अनि यिनका बीचमा हुन्छन्– माथि भनेजस्तो राज्य/सत्ता/संस्थापनको पक्ष वा विपक्षमा खुला रूपमा पैरवी गर्ने फिल्म र प्रोपोगन्डा फिल्म । अनि, ‘कानतारा’ जस्ता फिल्म, जसले मिथलाई ‘जंगल कसको ? सरकारको, आदिवासीको कि पुँजीपतिहरूको ?’ भन्ने वर्तमानको प्रश्नसँग जोडिदिन्छन् । यो प्रश्नको समाधानका लागि मानवेतर शक्तिको परिकल्पनालाई सान्दर्भिक तुल्याउँछन् । जब कि मिथमाथि बलिउडमै ‘तुम्बाड’ जस्ता फिल्म पनि बनेका छन्, जसले व्यक्तिको लोभलालचमाथि व्यंग्य गर्छन् ।

सरकार वा सरकारी एजेन्सीको बढाइचढाइ गर्ने फिल्म निर्माणको फर्मुला निर्यातको काममा पनि हलिउड अग्रणी मानिन्छ । २०१८ मा अमेरिकाको फ्लोरिडामा भएको एउटा पत्रकारिताका विविध आयाममाथिको छलफल कार्यक्रममा अमेरिकी सेनाका केही अधिकारी उपस्थित थिए । ४८ देशका पत्रकारको टोलीसँग अन्तरक्रिया थियो । त्यस क्रममा जिम्बावेका पत्रकारले उनीहरूलाई प्रश्न सोधे– अमेरिकी सेनाले हलिउडको फिल्ममा लगानी गर्छ भन्ने मैले सुनेको छु, यो सत्य हो ? यसको जवाफमा ती अफिसरहरूले ‘पहिले सेनाको इमेज राम्रो बनाउनका लागि त्यस किसिमका प्रयास गरिएको तर त्यो प्रत्युत्पादक साबित भएकाले बन्द गरिएको’ जवाफ दिएका थिए । भियतनाम युद्धपछि गोप्य रूपमा त्यस किसिमका लगानी गरिएको बताइने गरिएको छ ।

...

तर, सधैं विचार निर्माण गर्न सरकार/सेना वा कुनै एजेन्सीले लगानी/म्यानुपुलेसन गर्छन् भन्ने हुँदैन । ‘र’ वा ‘सीआईए’ चरित्रलाई नायक बनाएर बलिउड/हलिउडमा थुप्रै फिल्म बनेका छन् । बलिउडमा त केही वर्षअघि मात्रै आएको ‘उरी’ मा प्रधानमन्त्री मोदीका सुरक्षा सल्लाहकार अजित डोभललाई हिरोका रूपमा प्रस्तुत गरिएको थियो । मोदीकै व्यक्तित्वलाई उजिल्याउने गरी चुनावको मुखमा रिलिज गर्न लागिएको फिल्मलाई त्यहाँको निर्वाचन आयोगले चुनावपछि धकेलिदिएको थियो । त्यसकै आसपासमा पूर्वप्रधानमन्त्री तथा कांग्रेस नेता मनमोहन सिंहलाई ‘कठपुतली’ का रूपमा दर्साइएको ‘एक्सिडेन्टल प्राइमिनिस्टर’ पनि रिलिज भएको थियो । तैपनि यी नै मूलधार भने होइनन् । मूलधारको कथा अझै रोचक छ ।

फिल्ममेकरको ‘विचार’ ले उसले कुनै पात्रलाई कसरी प्रस्तुत गर्छ भन्ने तय हुन्छ । उदाहरणका लागि अनुराग कश्यपको ‘मुक्काबाज’ र आमीर खानको ‘दंगल’ लाई लिऊँ । यी दुवै फिल्म खेल र खेलाडीबारे छन् । तर, न यिनमा खेलाडीलाई प्रस्तुत गर्ने तरिका एउटै छ, न यिनले चित्रण गर्ने खेल राजनीति एउटै छ ! जहाँ ‘मुक्काबाज’ मा खेलको सम्पूर्ण तालाचाबी एक बाहुबली राजनीतिक नेताको हातमा छ, त्यहीं ‘दंगल’ मा यो एउटा बाउले देखेको मेडलको सपनामा निहित छ ! ‘दंगल’ ले एउटा खेलाडीको सफलतामा ऊ स्वयंको मिहिनेत र परिवारको साथ, समर्थनको कुरा गर्छ भने ‘मुक्काबाज’ त्यसभन्दा माथिको शक्ति, राजनीति, बाहुबल, जात र धर्मले कसरी एउटा व्यक्तिको आकांक्षालाई नयाँ मोड दिन्छ भन्नेसम्म पुग्छ ।

...

हालै ‘पठान’ रिलिजका बेला निर्देशक अनुराग कश्यपले ठूला फिल्म र ठूला स्टार नचले बलिउडमा बनिरहेका साना बजेटका राम्रा फिल्मलाई पनि गाह्रो हुने धारणा राखे । ‘ब्रुट’ सँगको कुराकानीमा उनले भने, ‘पठान वा ‘भोला’ जस्ता ठूला फिल्म चल्नुपर्छ । यिनले उद्योगमा पैसा ल्याउँछन् । धेरै दर्शकलाई हलसम्म तान्छन् । म ‘पठान’ जस्ता फिल्म बनाउँदिन । तर, यो फिल्म चलोस्, शाहरूख खान चलून् भन्ने चाहन्छु । ठूला स्टार र ठूला बजेटका फिल्मको सफलता धेरै महत्त्वपूर्ण कुरा हो । त्यो सफलताले मजस्ता फिल्ममेकरलाई टिकाइरहेको हुन्छ । तपाईं संसारका धेरै देशलाई हेर्नुस्, जहाँ मुख्य धाराको मसला फिल्म उद्योग छैन, त्यहाँ फिल्म बनाउन गाह्रो हुन्छ । ती देशहरूमा फिल्म उद्योग नै हुँदैन । त्यहाँका फिल्ममेकरहरू कल्चरल फन्ड र विदेशी लगानीकर्ताहरूमा निर्भर हुन्छन् ।’ अनुरागको भनाइबाट शाहरूख खानजस्ता स्टार र ‘पठान’ जस्तो फिल्मको सफलता किन महत्त्वपूर्ण छ भन्ने बुझ्न सकिन्छ । अझै यसलाई लकडाउनपछि बलिउड फिल्मको व्यापार, दक्षिण भारतीय फिल्मको फैलावट र ओटीटीको सूक्ष्म अतिक्रमणको आलोकमा हेर्ने हो भने अझै प्रस्ट बुझिन्छ । र, यसका साथै बलिउडविरुद्ध चलेको ‘बहिष्कार’ ट्रेन्ड तथा सरकार समर्थित ‘ट्रोल’ हरूको आक्रमणको कोणबाट पनि हेर्नुपर्ने हुन्छ ।

कोरोना महामारी र यसका कारण भएको लकडाउनले संसारको अर्थतन्त्रलाई निकै गहिरोसँग प्रभावित पार्‍यो । यो प्रभावको निकै ठूलो चोट खप्ने क्षेत्रमा सिनेमा पर्छ । हलको टिकट बिक्रीबाट हुने कमाइमा फिल्मको ठूलो बजार आधारित हुन्छ । पछिल्लो समय डिजिटल र अन्य क्षेत्रबाट राम्रो कमाइ हुने भए पनि यसको मात्रा फिल्मको लगानी उठाउन र नाफा गर्न पर्याप्त छैन । कोरोना महामारीले हलको यही व्यापारलाई ठप्प बनाइदियो । यसले मुख्यतः तीन प्रकारले बलिउडको फिल्मको व्यापारलाई प्रभावित पार्‍यो ।

एक, कतिपय फिल्म हल नै बन्द भए । खास गरी भारतका मध्यम र साना तहमा रहेका झन्डै १५ सयवटा फिल्म हल बन्द भएको ‘टाइम्स अफ इन्डिया’ को रिपोर्ट छ । हालै भारतका उत्तर प्रदेशजस्ता राज्य सरकारले नयाँ मल्टिप्लेक्स खोल्न चाहनेलाई कर छुट दिनेलगायतका घोषणा गरेका छन् । भारतभरि हाल लगभग १० हजार ५ सयको हाराहारीमा फिल्म स्क्रिन छन् । जब कि अमेरिकामा यो संख्या ३२ हजार र चीनमा ८० हजारको हाराहारी छ ।

दोस्रो, फिल्म हलमा निरन्तर आइरहेका दर्शकको जीवनशैलीमा परिवर्तन । लामो समय घरभित्र बन्द भएपछि बाहिरी संसारसँगको अन्तरक्रियामा यसले मनोवैज्ञानिक असर पार्‍यो । कतिपय ‘पारिवारिक दर्शक’ को हलमा आउने उपक्रम बन्द भयो । तेस्रो, लकडाउनका समयमा युट्युबलगायतका निःशुल्क प्लेटफर्म र नेटफ्लिक्स तथा अमेजन प्राइजजस्ता ‘वान टाइम पेमेन्ट’ वाला प्लेटफर्ममा उपलब्ध फिल्म, वेबसिरिज र डब फिल्ममा दर्शकलाई अभ्यस्त बनाउने पनि काम गर्‍यो ।

यस्ता धेरै कारणले बलिउड फिल्मको व्यापारको आयाममा ठूलो परिवर्तन आएको अनुमान बजार विश्लेषकहरूको छ । र, हिन्दी फिल्मका दर्शकको मन मस्तिष्कमा दक्षिण भारतीय फिल्म सवार हुने सुरुवात पनि यही समयमा भएको मानिन्छ । हिन्दी भाषामा डब गरिएका तमिल–तेलुगु–कन्नडा–मलयालम फिल्मको लत यति कडासँग लाग्यो कि त्यसपछि हिन्दी क्षेत्रमा पनि डब फिल्मको फैलावट ह्वात्तै बढ्यो । केहीअघि ‘बाहुबली’ र ‘केजीएफ’ जस्ता डब फिल्मलाई करण जौहर एवं फरहान अख्तरजस्ता फिल्ममेकरले बलिउडको मूलधारमा ल्याइसकेका थिए । यो क्रम, ‘केजीएफ’, ‘पुष्पा’ र ‘आरआरआर’, ‘कानतारा’ हुँदै जारी छ ।

...

बलिउडकै अस्तित्वमाथि संकट उत्पन्न भएको चर्चा चल्न थाल्यो । बलिउडका ठूला ब्यानरका ठूला स्टारले भरिएका फिल्महरू फ्लप भएबाट पनि यो डर चुलिन पुगेको थियो । बलिउड फिल्मको व्यापारको तथ्यांक हेर्दा २०२२ मा जम्मा १० वटा हिन्दी वा डब फिल्म सफल रहे । यसमा हिन्दी भाषामै बनेका ‘द कश्मीर फाइल्स’, ‘दृश्यम २’, ‘भुलभुलैया’ र ‘ब्रह्मास्त्र’ ले ठूलो आँकडामा व्यापार गरे । ‘गंगुबाई काठियावाडी’ ले औसत व्यापार गर्‍यो । यीमध्ये ‘दृश्यम २’ मलयालम फिल्मको रिमेक थियो भने ‘द कश्मीर फाइल्स’ का निर्देशक विवेक अग्निहोत्रीको छवि बलिउड–विनाशक एवं सत्ताधारी भाजपा उपासकको छ । यीबाहेकका फिल्ममा ‘आरआरआर’, ‘केजीएफ २’, ‘कार्तिकेय २’, ‘कानतारा,’ चार फिल्म डब थिए भने ‘डक्टर स्ट्रेन्ज’ र ‘अवतार २’ हलिउड फिल्म । यीमध्ये ‘द कश्मीर फाइल्स’, ‘भुलभुलैया’, ‘ब्रह्मास्त्र’, ‘आरआरआर’, ‘कार्तिकेय २’ र ‘कानतारा’ ले कुनै न कुनै रूपमा धर्म वा धार्मिक मान्यताबारे कुरा गर्छन् । कुनैले सिधै एउटा धर्म/समुदाय विशेषको वकालत गर्छन् भने कसैले सन्दर्भका रूपमा त्यसलाई लिएका छन् । युरोप र अमेरिकाका फिल्ममा पनि धर्म वा धार्मिक मान्यताका सर्वोच्चताका कुरा नआउने होइनन् । आफ्नो भाषा, धर्म र संस्कृतिको फैलावटका माध्यमबाट संसारभर प्रभाव विस्तार गर्ने ‘विस्तारवादी’ विगतको धङधङ्गी अहिले पनि तिनका कतिपय फिल्ममा देखिन्छ । सफल फिल्मको सूचीमा डबको यो संख्या हेर्दा हिन्दी फिल्म कसरी पेलिन थालेको छ भन्ने थाहा हुन्छ । ‘आरआरआर’ जस्तो फिल्मले बलिउड मात्रै नभई, पूरै संसारमा सफलता कमायो । यसको गीतले गोल्डेन ग्लोब अवार्ड जित्यो भने ओस्कारमा मनोनीत भयो । दक्षिण भारतीय स्टारहरू बलिउड स्टारभन्दा ‘लार्जर देन लाइफ’ लाग्न थाले । यस्तोमा भीएफएक्समा भर परेको आयान मुखर्जीको ‘ब्रह्मास्त्र’ ले राम्रो व्यापार गर्‍यो र बलिउडको आशा जगाइराख्यो । तर, त्यसपछि आएको बलिउडका हिट–मेसिन रोहित सेट्टीको फिल्म ‘सर्कस’ (रनवीर सिंह, ज्याकलिन) को असफलताले फेरि झस्काइदियो । यसमा झस्किने कारण के पनि थियो भने यसअघि अक्षय कुमार, सलमान खान र आमीर खानजस्ता स्टारका फिल्म फ्लप भइरहेका थिए, शाहरूख खान लगभग पाँच वर्षदेखि वनबासमा थिए । सलमानका पछिल्ला फिल्म ‘रेस ३’ र ‘अन्तिम’ ले पनि ठूलो सफलता पाएका थिएनन् । त्यस्तै, आमीरको ‘फरेस्ट गम्प’ रिमेक ‘लालसिंह चड्डा’ ले त बक्स अफिसमा ठूलै ‘गड्डा’ बनाएको थियो । अक्षयका ‘रामसेतु’ देखि ‘बच्चन पाण्डे’ हुँदै ‘रक्षा बन्धन’ सम्म डुबेका थिए । यस्तो अवस्थामा सबैको नजर थियो शाहरूख खानको फिल्म ‘पठान’ मा ।

...

२०१८ मा आएको आनन्द एल. रायको फिल्म ‘जिरो’ शाहरूख खानले मुख्य भूमिकामा अभिनय गरेको अन्तिम फिल्म थियो (ससानो अतिथि भूमिकामा भने देखिएका थिए । ब्रह्मास्त्रमा पनि उनी त्यस्तै भूमिकामा थिए ।) त्यसअघि उनी इम्तियाज अलीको ‘ह्यारी मेट सेजल’ मा देखिएका थिए । यी दुईसमेत ‘दिलवाले’, ‘रइस’, ‘डियर जिन्दगी’, ‘फ्यान’ लगायतका फिल्मले सोचेजस्तो व्यापार नगरेपछि शाहरूख खान चार वर्ष फिल्मबाट टाढा रहे । ९० को दशकमा उदाएर झन्डै दुई दशक बलिउडको ‘लिडिङ म्यान’ मानिएका शाहरूखको कमब्याक फिल्म थियो– ‘पठान’ । यसको निर्माता कम्पनी यशराज फिल्मसले यससँगै ‘स्पाई युनिभर्स’ को पनि घोषणा गरेको छ । यशराजले भारतीय जासुसलाई केन्द्रमा राखेर यसअघि नै ‘वार’, ‘एक था टाइगर’ तथा ‘टाइगर जिन्दा है’ बनाएको थियो । र, यी तीनै फिल्म हिट थिए । ‘वार’ को कथा र ‘टाइगर’ को गेस्ट अपेरियन्सलाई जोडेर यशराजले ‘स्पाई युनिभर्स’ को जग ‘पठान’ मा राखेको छ ।

यो युनिभर्सलाई हलिउडको जेम्स बोन्ड र मिसन इम्पोसिबलको बलिउडको संस्करणका रूपमा चर्चा गरिएको छ । यी दुवै हलिउडका स्पाई थ्रिलर हुन् । र, यी आफ्नो मुख्य जासुसको चकित पार्ने कारनामा, भव्य स्टन्ट, सुन्दर नायिका, खतरनाक योजना बनाइरहेका डरलाग्दा भिलेन र अन्त्यमा राष्ट्रिय हितको रक्षाको फर्मूलामा बन्ने फिल्म हुन् । ‘पठान’ को ब्लुप्रिन्ट यही हो भनेर अब भनिरहनु नपर्ला । किनभने, फिल्म रिलिज भएर हिन्दी फिल्मको व्यापारका थुप्रै रेकर्ड तोडिसकेको छ । यसले एकसाथ बलिउड मसला फिल्मलाई पुनःस्थापित गर्ने, दक्षिणी भारतीय डब फिल्मको भयबाट बलिउडलाई मुक्त गर्ने, भारतमा बढिरहेको इस्लामोफोबिया (मुस्लिमलाई घृणा गर्ने राजनीति) लाई परास्त गर्ने र हलमा दर्शकलाई फेरि उल्लासपूर्ण वातावरणमा ल्याउनेलगायतका अनेक श्रेय पनि पाइसकेको छ ।

...

सामान्य हिसाबमा पनि यसको सफलतालाई धेरै तत्त्वको मिश्रण मान्न सकिन्छ । पछिल्ला वर्षहरूमा शाहरूखलाई उनको प्रतिभा, विचार र समुदायका कारण गरिएको व्यवहारले उनीप्रति पैदा भएको सहानुभूतिको प्रकटीकरण मान्न सकिन्छ । ९० को दशकमा सुरु भएको उदारीकरणपछि त्यसले ल्याएको खुलापनमा हुर्किएको नयाँ पुस्ताको प्रतिनिधिका रूपमा शाहरूख खानले स्टारडम प्राप्त गरेका थिए, खासगरी, ‘दिलवाले दुल्हानियाँ ले जाएंगे’, ‘दिल तो पागल है’ र ‘कुछ कुछ होता है’ जस्ता फिल्मबाट । अमिताभ बच्चनलाई सुपरस्टार बनाउने फिल्महरू ‘जंजीर’, ‘दिवार’ र ‘शोले’ हरू राज्य र समाजसँग व्यक्तिको सम्बन्ध र संघर्षका कथा थिए । यिनमा समाज र समयप्रतिको आक्रोश थियो । तर, राजनीति र अर्थव्यवस्थामा आएको परिवर्तनसँगै सुपरस्टारको चरित्र कलेज विद्यार्थी, एनआरआई एवं संगीत तथा नृत्यजस्ता विधामा पोख्त ‘रचनात्मक’ युवाले लिइसकेको थियो । अबको सुपरस्टार समाज र सत्तासँग लड्दै थिएन, ऊ आफ्नो सपनालाई पछ्याउँदै थियो । आर्थिक उदारीकरणले उसलाई यति छुट दिएको थियो । अभिनेता सुशान्तसिंह राजपुतको आत्महत्या प्रकरणपछि सुरु भएको ‘बलिउड ब्यासिङ’ को सिकार शाहरूखको परिवार पनि भयो । एउटा पार्टीमा लागूऔषध राखेको अभियोगमा शाहरूखका छोरा आर्यनलाई पक्राउ गरेर उनीमाथि मुद्दा चलाइयो । पछि अदालतले यो मुद्दालाई बिनाआधार चलाइएको भनेर खारेज गरिदिएको थियो । यी सबै हर्कतले शाहरूखजस्तो भारतको ग्लोबल स्टारमाथि अन्याय भएको देखिन्थ्यो । सम्प्रदाय विशेषप्रति घृणा फैलाउने गरी भएका यी आक्रमणलाई जवाफ दिन भारतको उदार समाज तत्पर देखियो । यसमा शाहरूखको ठूलो ‘फ्यान बेस’ ले प्रभावकारी भूमिका निर्वाह गर्‍यो । शाहरूखको बौद्धिक र सन्तुलिन स्टारको छविले पनि यसमा काम गरेको थियो । उनले छिमेकदेखि विदेशसम्मबाट दर्शकको समर्थन प्राप्त गरे ।

यसका साथै ५८ वर्षको उमेरमा शाहरूखले यो फिल्मका लागि गरेको मिहिनेत पनि तारिफयोग्य थियो । १८ वर्षको युवाजस्तो ऊर्जावान् देखिने शाहरूखले यो एक्सन फिल्मका लागि सुगठित शरीर बनाएका थिए । फिल्मका निर्देशक सिद्धार्थ आनन्दले एक अन्तर्वार्तामा बताएअनुसार, यो फिल्मको डिजाइन नै एक्सन–मसला फिल्मका रूपमा गरिएको थियो । मोटामोटी कथा तय गरेपछि यसमा ६ वटा एक्सन सिक्वेन्स राख्ने योजना बनाइएको थियो, त्यसैअनुसार एक्सन कोरियोग्राफीको काम सबभन्दा पहिला सुरु गरिएको थियो । फिल्ममा जोन अब्राहमलाई एन्टागोनिस्ट र दीपिका पादुकोणलाई हिरोइनको भूमिकामा लिइयो, जो पूर्वपाकिस्तानी जासुसको भूमिकामा छन् । यो जासुस, पूर्वजासुस र सदाबहार जासुसको कथा हो (तपाईंले फिल्म हेर्नुभएको छैन र हेर्ने मनसुबा छ भने यो लेखले फिल्मको केही कथा खोल्न सक्ने जानकारी गराउँछु) । भारतीय ‘र’ को पूर्वजासुस जोन अब्राहम, जो आफ्नो परिवारको रक्षा देशले नगरेको भनेर अन्तर्राष्ट्रिय आतंककारी बनेको छ भने पाकिस्तानी सीआईएकी पूर्वएजेन्ट छिन् दीपिका । अतिथि भूमिकामा छन् ‘टाइगर’ सलमान खान । सानो भूमिकामा आए पनि अर्को मिसनमा यी दुवै सँगै हुनेछन् भन्ने संकेत फिल्मले दिन्छ । कथा नयाँ छैन– देशमाथि खतरा छाएको छ, त्यो रोक्नका लागि एउटा खतरनाक एजेन्ट चाहिएको छ । यहीं काम आउँछ पठानको । यसमा नयाँ कुराचाहिँ पैसाका लागि कुनै देशमाथि नै आक्रमण गर्न तयार हुने ‘व्यावसायिक आतंककारी’ समूहको कल्पना छ । यसअघि यस्तो भूमिकामा राजनीतिक/धार्मिक मिसन बोकेका समूह हुने गर्थे ।

...

पछिल्लो समयमा आएका अधिकांश ‘ठूला फिल्म’ ले नयाँ नेतृत्व आएपछि समाजमा जागृत भएको धर्म, संस्कृति लगायत भावनात्मक कुरा झिक्छन् र अन्त्यमा सरकारी संयन्त्रको महिमामण्डन गर्छन् । बीजेपी समर्थक एक जना भारतीय टीभी पत्रकारको टिप्पणी यसमा रोचक थियो । उनले प्रश्न गरे– यत्तिको चरित्र बनाइसकेपछि यसलाई हिन्दु नाम नदिएर किन पठान भनिएको होला ?

शाहरूखको चरित्रलाई केवल पठान भनिएको छ, उसको अगाडिको कुनै नाम छैन । न उसको परिवार वा अरू कुनै ‘लिगेसी’ नै छ । यो कसैले धर्मपुत्रका रूपमा ग्रहण गरेर पठान नाम दिएको पनि हुन सक्ने किसिमको चरित्र बनाइएको छ । फिल्ममा मुसलमान परिवारको पूर्वकथा देखाउनका लागि भारत नभई अफगानिस्तान पुर्‍याइएको छ । फिल्ममा राष्ट्रवादको राग चर्कै छ । सायद, यसैले पनि फिल्म एकैसाथ शाहरूख विरोधी र शाहरूख समर्थक दुवैको प्रिय बन्न पुग्यो ।

यो सफलताले बलिउड बक्स अफिसलाई त त्राण देला, तर यसले केही सम्भावित परिदृश्यहरू पनि देखाउँछ, जहाँ बलिउडमा हलिउडका सुपरहिरो फिल्मजस्तै एकै शैलीका फिल्मको बोलवाला हुन सक्छ । हलिउडमा भने सँगै अर्को धार पनि बलियो भएकाले सन्तुलन कायम छ । फ्रेन्चाइज र युनिभर्सको चक्करमा फिल्म–कला, प्रयोगको नवीनता र कथाको विविधता च्यापिने हो कि भन्ने समीक्षकहरूको चिन्ता जायज लाग्छ । यस्तोमा हामीले फेरि अनुराग कश्यपतिर फर्किनु अनिवार्य हुनेछ । अनुरागले भनेजस्तो यस्ता ठूला फिल्मको कमाइले सानो बजेटका अर्थपूर्ण फिल्म बनाउन खोज्नेहरूलाई कत्तिको मद्दत पुग्छ ? बलिउडको बजारको आशा जोगाउनुका अलावा, कलाको दृष्टिबाट ‘पठान’ जस्ता फिल्मको सफलताको महत्त्व त्यसमा निर्भर हुनेछ ।

र, ‘वासिङ्टन पोस्ट’ (अक्टुबर २०, २०२१) को आफ्नो कोलममा बर्खा दत्तले लेखेजस्तो यसबीचका सारा घटनाक्रमले शाहरूख खानजस्तो ‘भोकल’ स्टारलाई मौन बनाइदिएको छ । फिल्मको व्यापारमा असर पार्ने भएकाले उनले अन्तर्वार्ताहरू कम दिएको देखिन्छ । न उनले राजनीतिक वा सामाजिक मुद्दाबारे टिप्पणी गरे । बरु, यसबीच अमिताभ बच्चनसँग संयुक्त रूपमा कलकत्ता फिल्म फेस्टिभलको उद्घाटन गर्दै उनले ‘सामाजिक सञ्जालले मानिसको सोच साँघुरो बनाउन र नकारात्मकता फैलाउन मद्दत गरेको’ भनेर भाषण गरे । उनले यसमा सिनेमा माध्यमको कति महत्त्व छ भन्नेबारे प्रकाश पारे । तर, पहिलेजस्तो अल्पसंख्यक वा फरक विचार बोक्नेहरूबारे खासै बोलेनन् । यसलाई राजनीति र समाजका अगाडि व्यक्तिको विचार कमजोर हुन गएको संकेतका रूपमा बुझ्न सकिन्छ ।

के खुला समाजको प्रतीक, व्यक्ति स्वतन्त्रता (आफ्नो जीवनसाथी र जीवनशैली चयनको स्वतन्त्रता) को हिमायती पात्रमाथि राज्य संयन्त्र हावी भएको हो ? अथवा बलिउडको मुख्य धाराले नयाँ समयको व्यक्तिको आकांक्षा, स्वतन्त्रता र प्रेमका कुराभन्दा देशमाथि भइरहेका वा हुन सक्ने हमलाहरू, यसलाई रोक्न सरकार र सुरक्षा एजेन्सीले गरिरहेका प्रयासका विषयलाई महत्त्व दिन थालेको हो ? एक अर्थमा यसलाई बलिउड बिस्तारै ‘रोमान्टिक’ बाट ‘राजनीतिक’ भएको पनि मान्न सकिएला । बजारमा जे बिक्छ, त्यही धेरै बन्छ । संसारमा प्रचलित लोकतन्त्र व्यक्तिका लागि साँच्चिकै सहयोगी र सार्थक हुन सकिरहेको छ कि छैन भन्ने अर्को बहसको विषय होला, तर कलामा विचार र अभिव्यक्तिको विविधता खुम्चिनु उदार समाजका लागि सुन्दर विषय होइन ! एकै रंगको इन्द्रेणी पनि के इन्द्रेणी ?