क्लाइमेट फिक्सनमा लोककथा 

के मानवका व्यवहारले प्रकृति र इको–सिस्टमलाई क्षति पुर्‍याइरहेको छैन ? चुरे दोहन, हेलम्बु हिम–पहिरो, क्रसर प्रकरण, नदी दोहनजस्ता अनेकौं घटना जलवायु परिवर्तनसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छन्, तर के ति घटनालाई गम्भीर मुद्दाका रूपमा राज्यले हेरेको छ ? अंग्रेजीमा साइ–फाई अर्थात् साइन्स फिक्सन विधा भएझैं अब क्लाइ–फाई अर्थात् क्लाइमेट फिक्सन एक भिन्नै विधाका रूपमा स्थापित हुँदैछ ।

क्लाइमेट फिक्सनमा लेख्ने लेखकको संख्या उति धेरै छैन, तर बढ्दो छ । हालै मैले अंग्रेजीमा लेख्ने भारतीय लेखक अमिताभ घोषको किताब ‘गन आइल्याण्ड’ पढें । कथा, मिथक र वास्तविक दुनियाका घटना बुनेर पनि जलवायु परिवर्तनका गम्भीर मुद्दालाई घोषले सुक्ष्म तरिकाले केन्द्रमा ल्याएका छन् । मनशा देवी तथा चांद सदाकरका बंगाली दन्त्यकथाका मिथक प्रयोग गरि पुरानो समाज र नयाँ समाजमा भएका भिन्नता जलवायु परिवर्तनले गराएको लेखेका छन् उनले । उनको ‘द ग्रेट डिरेन्जमेन्ट’ नामक गैर–आख्यानले पनि चर्चा पाएको थियो । तीन भागमा विभाजित त्यस किताबमा कथा, इतिहास र राजनीतिक विषय छन् । पहिलो भाग कथामा किन आधुनिक आख्यान जलवायु परिवर्तनको अवधारणाहरूलाई व्याख्या गर्न संघर्ष गर्छ ? भन्नेमा चर्चा गरिएको छ । दोस्रो खण्ड इतिहासमा घोषले जलवायु संकटका लागि उपनिवेशवादको भूमिका के छ ? लेखेका छन् । तेस्रो खण्ड राजनीतिमा ‘जलवायु परिवर्तनको कारण पुँजीवाद हो भनेर बढी जोड दिने जलवायु कार्यकर्ताले एउटा मुख्य कारण मिस गरेको छन् र त्यो साम्राज्यवाद’ भनी लेखेका छन् । ‘द ग्रेट डिरेन्जमेन्ट’ कै भाव आत्मसात गरि घोषले उपन्यास ‘गन आइल्याण्ड’ लेखे, जहाँ कल्पना, कथा, मिथक अनि वर्तमानका जलवायु संकटमाथि विमर्श गरिएको छ ।

घोषको अर्को उपन्यास ‘द हंग्री टाइड’ पढ्दा उनको पृष्ठभूमिबारे जान्ने कौतुहलता हुन्छ पाठकलाई । उनको शिक्षा डुन स्कुल देहरादुनमा भएको रहेछ, जहाँ उनी बिक्रम सेठ र रामचन्द्र गुहाजस्ता सशक्त लेखकसागै पढ्थे । घोषले सेठद्वारा सम्पादन गरिने ‘द दुन स्कुल विक्ली’ मा नियमित कथा र कविता पठाउँथे । र, पछि गुहासाग मिलेर ‘हिस्ट्री टाइम्स’ नामक म्यागजिन सुरु गरे । दुनमा पढाइ सकेपछि सेन्ट स्टेफेन्स कलेज, दिल्ली विश्वविद्यालय, दिल्ली स्कुल अफ इकोनोमिक्स हुँदै अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयबाट सोसल एन्थ्रोपोलोजीमा डी.फिल सके, इनल्याक्स फाउन्डेसन छात्रवृत्तिमा । अंग्रेजीमा लेखिएको किताबका लागि पहिलो पटक ज्ञानपीठ पुरस्कार पाउने व्यक्ति घोष हुन् ।

सामान्यतया जलवायु परिवर्तनका विषय र मुद्दालाई शोध–अनुसन्धान आधारित, विज्ञान र तर्कसँग जोडेर अध्ययन गरिन्छ । तर, घोषको लेखनी र उनले प्रयोग गर्ने इकोकृटिकल अवधारणाले जलवायु परिवर्तन जस्ता गम्भीर मुद्दालाई पनि हाम्रा प्राचिन मिथक र दन्त्य कथामार्फत विश्लेषण गर्छन् उनी ।

बाढी, पहिरो, सुनामी, हरिकेन, स्यान्डी आँधी र अन्य विपद् हाम्रा सामाजिक सञ्जाल र न्यूज हेर्ने प्ल्याटफर्ममा सामान्य बन्दै गइरहेका छन् । हामीलाई ती घटनाले छुँदैनन् । घोष त्यस्ता प्राकृतिक विपद्ले निम्त्याउने घटनालाई ‘अनक्यानी’ अर्थात् अलौकिक र आश्चर्य भनी व्याख्या गर्छन् । घोष अद्भुत कथानक शैलीमार्फत् बन्दुकी सदागर वा बन्दुक व्यापारीको बंगाली लोककथा प्रयोग गर्छन् र पाठकलाई वास्तविक दुनियाँको बंगलादेशमा अवस्थित सुन्दरबन पुर्‍याउँछन् । र, सर्पहरूको देवी मनसा देवीको लोककथा प्रयोग गरि म्यानग्रोभ क्षेत्र सुन्दरवनमा वातावरण प्रदूषण र जलवायु विपद्ले ल्याएको विनाशको चर्चा गर्छन् । पुरानो सुन्दरवन र नयाँ सुन्दरवनबीच तुलना गरी जलवायु विपद्ले कुन हदसम्म मानव र अन्य जीवमाथि संकट निम्त्याएको छ भनी विमर्श गर्छन् । जुन गाउँ पहिले केही दशकअघि थिए त्यो वर्तमानमा नहुनु, मानवबस्ती पातलिँदै जानु, समुद्री सतह बढ्दै जानु, ताजा पानीको अभाव हुनु र पानीमा नुनको तह बढ्नुजस्ता भयावह चित्र घोष कथामार्फत भन्छन् ।

आफ्ना पात्रलाई समुद्री यात्रामा सयर गराएर घोषले जलवायु परिवर्तनमा मानव गतिविधिको हात प्रशस्तै हुने तर्क गरेका छन् । र, त्यसले गर्दा समुद्री डेड जोन बन्ने तर्क गरेका छन् । समुद्री डेड जोन भन्नाले ठुलो क्षेत्रको जलराशी हो, जहाँ अक्सिजनको मात्रा एकदमै कम हुन्छ र माछाजस्ता जलीय

प्राणी जीवित रहन कठिन हुन्छ । रासायनिक मलका अवशेषले त्यस्ता समुद्री डेड जोनहरू द्रुत गतिमा बढिरहेका छन् । त्यस्ता रसायनयुक्त मल वा पदार्थ समुद्रमा छोड्दा चेन रियाक्सन हुन्छ, जसले पानीबाट अक्सिजनको अधिकतम मात्रा सोस्छ । समुद्री डेड जोनलाई सरल भाषामा व्याख्या गरेका छन् घोषले ।

उद्योगहरूले समुद्रमा छाड्ने रिफाइनरीहरूले वातावरणमा पारेको प्रतिकुल असरमाथि घोष छलफल गर्छन् । ‘डेड जोन’ बन्नुको मुख्य कारक रिफाइनरीहरू भएको र वातावरण जोगाउन लागेका कार्यकर्ताहरूले कसरी ती रिफाइनरीका कम्पनीविरुद्ध एलायन्स बनाएर खबरदारी गर्ने गरेका छन् ? त्यो पनि उनी उल्लेख गर्छन् । ति रिफाइनरीलाई ठुला उद्योगले सञ्चालन गर्छन् र तिनले लोभी राजनीतिक नेताहरूका गोजी भर्छन् र नेताहरू पैसाकै लागि लाचार हुन्छन् । नेपालमा पनि चुरे दोहनका कथा बेला–बेला सुनिन्छ । त्यसले निम्त्याएको असर पूर्ण इको–सिस्टममा छर्लंग छ र पनि दोहनकर्तालाई नेताहरूको सहयोग छँदै छ ।

घोषको लेखनको अर्को विशेषता हो– म्याजिकल रियालिजम हो । भविष्यमा हुने कुरा पहिल्यै संकेत पाउनु, झिनो मौकाले मान्छे वा वस्तु भेटिनु, वास्तविक घटनासँग ऐतिहासिक घटनाको सम्बन्ध हुनु वा भएजस्तो लाग्नु, अजिव भावना उत्पन्न हुनुजस्ता अवधारणा उनको लेखनीमा भेटिन्छ ।

घोष लेख्छन्, ‘डल्फिनहरू समुद्री तटमा मृत अवस्थामा वा मर्न लागेको अवस्थामा भेटिन्छन् र त्यसको कारण मानवनिर्मित आवाज हुन्, जुन सबमरिन र सोनार उपकरणबाट उत्पन्न हुन्छन् ।’ उनको खोज छ– जलीय स्तनधारी यताउता जान इको–लोकेसन प्रयोग गर्छन् र कुनै कुराले नेभिगेसनमा गडबड भए अलमलमा पर्छन् र जमिनतिर जान्छन् । घोषले ‘द ग्रेट डिरेन्जमेन्ट’, ‘गन आइल्याण्ड’, ‘नटमेग्स कर्स’, ‘द हंग्री टाइड’ जस्ता कृतिमार्फत गैर–मानव दृष्टिकोणबाट वातावरणलाई केन्द्रमा राखी लोककथा, मिथक, विज्ञान र साम्राज्यवादको अवधारणा लेखेका छन् । उनको लेखनले जलवायु साहित्यमा ठूलो योगदान गरेको छ ।