स्थानीयको दबाबमा ऐनविपरीत पुनर्निर्माण

२०७२ वैशाखको भूकम्पले क्षतिग्रस्त मन्दिर जगैसम्म भत्काएर पुनर्निर्माण भइरहेको छ । तीनतले मन्दिरभित्र अर्को संरचना भेटिएपछि त्यसलाई जोगाएर मन्दिर पुनर्निर्माण भइरहेको हो । उत्खननका क्रममा मन्दिरको जगमा लोकेश्वर शिवलिंग भेटिएको थियो । उक्त शिवलिंगलाई देखिने गरी पुनर्निर्माण गर्न स्थानीयवासीले दबाब दिएका थिए । ‘पशुपतिनाथको ज्योतिर्लिंग पनि पछि भेटिएको हो । ज्योतिर्लिंगलाई बाहिर राखेर पूजा गरियो भने यहाँ भेटेकालाई किन बाहिर राख्न नहुने ?,’ जयबागेश्वरी टोल सुधार समितिका अध्यक्ष छत्रानन्द वैद्यले भने, ‘कोषले पुर्न लागेको थियो, हामीले दिएनौं ।’

जयबागेश्वरी मन्दिर पुनर्निर्माण सहयोग समितिका संयोजकसमेत रहेका कर्माचार्यका अनुसार ब्रह्मायणी, महेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, बाराही, इन्द्राणी, कौबेरी र चामुण्डा अष्टमात्रिकाका रूप हुन् । ‘यही अष्टमात्रिकाको मुनि शिवलिंग हुन्छ,’ कर्माचार्यले भने, ‘यो अदृश्य रूपमा राखिएको हुन्छ । तर यहाँ दबाबले देखाइयो ।’ शिवलिंग गुह्य रूपमा राख्नुको तान्त्रिक महत्त्व रहेको उनको भनाइ छ । ‘शिवले जे पनि खाइदिएको भएर शक्तिबाट विभुख भएर राखिएको हो,’ कर्मचार्यले भने, ‘शिवले कोही बेला हिंसा कर्म पनि गरेको भएर शक्तिभन्दा पृथक् भएर बसेका हुन् ।’

शिवलिंग देखाउनु प्राचीन स्मारक संरक्षण ऐनको समेत विपरीत छ । ‘प्राचीन स्मारक संरक्षण ऐनले पहिला जुन स्वरूपमा छ, त्यही स्वरूपमा संरक्षण गर्नुपर्छ भन्छ,’ अधिवक्ता सञ्जय अधिकारीले भने, ‘छोप्नुपर्ने लिंग देखाउनु परम्पराविपरीत मात्र होइन, ऐनविपरीत पनि छ ।’ मन्दिरको जगभन्दा ६ फिट तल शिवलिंग भेटिएको थियो । अहिले शिवलिंगलाई ‘आर्क’ भित्र देखाएर त्यसमाथि गारो लगाइएको छ । ‘आर्क’ बनाउँदा गारो पनि कमजोर बनाइएको कर्माचार्यको दाबी छ ।

यसअघि मन्दिर माटोले बनेको थियो । तर पशुपति क्षेत्र विकास कोषले चुना सुर्कीले बनाउने गरी लागत इस्टिमेट गरेको थियो । तर त्यसमा प्रश्न उठेपछि अहिले माटोबाटै पुनर्निर्माण गरिरहेको कोषका सदस्यसचिव प्रदीप ढकालले बताए । कर्माचार्यले माटोको गुणस्तर कायम गर्नमा पनि ध्यान दिएको बताए । पशुपतिनाथको मुख्य शक्तिपीठमध्येको जयबागेश्वरी मन्दिरलाई लिच्छविकालीन मानिन्छ । यो मन्दिरको मुख्य विशेषता यहाँका चित्र हुन् ।

क्षतिग्रस्त मन्दिर भत्काउँदा तीन वटा गजुर भएको मन्दिर र त्यसको दोस्रो तलामा भित्ते चित्र भेटिएको थियो । कर्माचार्यका अनुसार भित्ते चित्र गणेश, भैरव र कुमारीका हुन् । दुई तह देखिएको भित्ते चित्रको बीचबीचमा मुसाले खाएर क्षति पुर्‍याएको छ । बाँकी रहेको भागलाई सुरक्षितसँग उत्खनन गर्न पुरातत्त्व विभागले रसायनविद् गृहमानसिंहलाई जिम्मा दिएको थियो ।

यहाँ हरेक १२ वर्षमा चित्रको रङ फेर्ने गरिन्छ । यसलाई कलेबर फेर्ने भनिन्छ । कलेबर फेर्दा माटोका प्राचीन मूर्तिसमेत फेरिन्छ । जयबागेश्वरी मन्दिरको मुख्य विशेषता देवीका चित्र र मूर्ति हुन् । पशुपति क्षेत्रका संस्कृतिकर्मी मुकुन्दराज वैद्यका अनुसार जयबागेश्वरीलाई महाकाली, महालक्ष्मी र महासरस्वतीको संयुक्त रूप मानिन्छ । यी सबैका मूर्ति माटोका छन् । भित्तामा पनि यिनै देवीका चित्र छन् । पुनर्निर्माण गर्दा यी चित्र पनि जस्ताको तस्तै बनाइने छन् ।

‘हामीले माटोले बनाउनुपर्छ भनेर अडान लिएका थियौं,’ वैद्यले भने, ‘भनेको जस्तै भयो, खुसी छौं ।’ पशुपति क्षेत्र विकास कोषका योजना महाशाखा प्रमुख भरत मरासैनीले पनि यसअघिको संरचना र त्यसको स्थानमा फेरबदल नहुने गरी बनाउने प्रतिबद्धता जनाए ।