कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२०.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६९

पढाइ र गृहकार्यले थिचिँदै बालबालिका

पाँचै बजे उठेर विद्यालय जाने अनि बेलुकी पाँच–छ बजे घर आइपुग्ने विद्यार्थीले बिहानका तीन अतिरिक्त र दिउँसोका नियमित आठ गरी एघारवटा कक्षाका छुट्टाछुट्टै गृहकार्य गरिसक्दा नै रातको दस–एघार बज्छ ।
साधना प्रतीक्षा

एक्काइसौं शताब्दीमा पनि व्यावहारिक बन्न नसकेको हाम्रो शिक्षा पद्धतिका कारण बालबालिका एकातिर किताब–कापीको गह्रौं भारीले थिचिएका छन् भने, अर्कातिर गृहकार्यको बोझले किचिएका छन् । विशेष गरी निजी विद्यालयमा पढ्ने बालबालिका पढाइको अत्यधिक चापमा छन् ।

पढाइ र गृहकार्यले थिचिँदै बालबालिका

आफ्ना नानीहरूले विद्यालयबाट जति धेरै गृहकार्य पाउँछन्, त्यति नै उनीहरूको पढाइ राम्रो भएको ठान्ने अभिभावकका कारण पनि आजका बालबालिका पढाइको आवश्यकताभन्दा बढी बोझ थेग्न बाध्य भएका छन् । यसबाट उनीहरूको मानसिकतामा नकारात्मक असर परिरहेको छ ।पठनपाठन भनेको बालबालिकाको रुचिअनुसार स्वतःस्फूर्त रूपमा हुनुपर्छ तर हामीकहाँ यसका विपरीत विद्यालय, शिक्षक तथा अभिभावकको चाहनाअनुसार हुने गर्छ । यसबाट बालबालिकामा अन्तर्निहित प्रतिभा त कुण्ठित हुन्छ नै, उनीहरू पढाइलाई बोझ पनि ठान्न थाल्छन् ।

निजी विद्यालयहरूले पठनपाठनलाई स्वैच्छिक नभई बाध्यकारी बनाउनाले बालबालिका मात्र होइन, तिनका अभिभावक पनि पीडित छन् । यसै सन्दर्भमा एक परिचितले यसरी दुखेसो पोखेका थिए, ‘मेरी छोरीलाई बिहान अँध्यारैमा उठेर अतिरिक्त कक्षा लिन स्कुल जानुपर्छ । त्यति सबेरै उठ्न उसलाई गाह्रो हुन्छ । समयमा कक्षा पुग्न नसके सजाय पाइने डरले ऊ एक रात स्कुल पोसाक लगाएरै सुतेकी रहिछ । कसो टाई भने लगाएकी रहिनछ ! उसकी साथीकी बहिनीले टाईसमेत लगाएर सुत्दा घाँटीमा कसिएर झन्डै ज्यानै गएको रे !’ उनको भनाइ पूर्णतः यथार्थ हो वा अतिरञ्जनात्मक थियो, थाहा छैन तर पनि आफ्नो उत्कृष्टता र अनुशासनका नाममा निजी विद्यालयहरूले बनाएका नियम बालबालिकाका लागि अनावश्यक बोझ भइरहेकै छन् ।

दस कक्षा पढ्ने एक विद्यार्थीको दैनिकी नजिकैबाट नियालिरहँदा मेरो मनमा प्रश्न उब्जन्छ— ऊ मान्छे हो या कुनै स्वचालित यन्त्र ? बिहान पाँचै बजे उठेर विद्यालय जानु अनि बेलुकी पाँच–छ बजे घर आइपुग्नु ! बिहानका तीनवटा अतिरिक्त कक्षाका साथै दिउँसोका नियमित आठवटा कक्षा गरी एघारवटा कक्षाका छुट्टाछुट्टै गृहकार्य गरिसक्दा नै रातको दस–एघार बज्छ । त्यसबाहेक उसले आफूलाई कठिन लाग्ने विषयको अभ्यास कति बेला गर्ने ? आफ्नो रुचिको विषय कहिले पढ्ने ? खाना खाने समयसम्म मुस्किलले निकाल्ने उसले आराम र मनोरञ्जन कति बेला गर्ने ? आठ कक्षादेखि नै निजी विद्यालयहरूले उत्कृष्ट नतिजा प्रदर्शनका लागि अनिवार्य रूपमा बिहान अतिरिक्त कक्षा सञ्चालन गर्छन् । महिनादिन शिक्षण संस्थामा जाडो बिदा गरिने काठमाडौंमा बिदा कटौती गरी यसरी बिहान कक्षा सञ्चालन गरिनुले बालबालिकाको स्वास्थ्यमा समेत प्रतिकूल प्रभाव परेको देखिन्छ । सैद्धान्तिक पढाइमा मात्र आफ्नो सारा समय खर्चिनुपर्ने हुनाले अहिलेका बालबालिका जीवनका लागि आवश्यक व्यवहार र आत्मनिर्भरताबाट समेत वञ्चित हुँदै गएका छन् ।

विकसित मुलुकका विद्यालयहरूमा बालबालिकालाई सर्वप्रथम आत्मनिर्भर हुन सिकाइन्छ । उमेरसुहाउँदा ससाना काम उनीहरूलाई नै गर्न लगाइन्छ । त्यहाँ किताबलाई भन्दा व्यवहार र प्रयोगलाई महत्त्व दिइन्छ । हामीकहाँ जस्तो बालबालिकालाई गृहकार्यको भारी बोकाउँदै र किताबी ज्ञानमा व्यस्त बनाउँदै पढाइलाई बोझ ठान्ने अवस्था सृजना गरिँदैन । त्यसैले त्यहाँका बालबालिकाहरू व्यावहारिक तथा आत्मनिर्भर देखिन्छन् । निश्चित उमेरपछि उनीहरू अभिभावकको जिम्मेवारीबाट मुक्त भएर आफैं स्वतन्त्रतापूर्वक जीवनयापन गर्न थाल्छन् । हामीकहाँ भने स्नातक तहसम्मको विद्यार्थीलाई लुगाफाटादेखि खानपिनसम्म अभिभावकले तयार पारिदिनुपर्ने हुन्छ । घरेलु काममा उनीहरू शून्य अवस्थामा देखिन्छन् । घरव्यवहार, दुःखसुख अनि कर्तव्य र दायित्वका पक्षहरू उनीहरूका लागि नौला लाग्छन् किनकि उनीहरू त केवल किताबी संसारमा व्यस्त रहन्छन् ।

जीवनमा सफल बन्नका लागि कुनै पनि व्यक्तिले जीवन–जगत्लाई बुझ्नुपर्ने हुन्छ । आफ्नो कर्तव्य र अधिकारका पाटाहरू पहिल्याउन सक्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि ऊ जीवनको प्रारम्भिक अवस्थादेखि नै परिवार तथा समाजमा भिज्नुपर्छ । आजका हाम्रा बालबालिकाले यस्तो अवसर पाएका छैनन् । पढाइका कारण उनीहरू अत्यन्त बेफुर्सदिला भएका छन् । उनीहरूसँग अभिभावकछेउ बसेर घरव्यवहारका कुरा गर्ने न समय छ न त त्यसबारे चासो नै छ । कतिपयलाई त आफ्ना अभिभावकले के गर्छन्, परिवारको आयस्रोत के हो अनि उनीहरूको भविष्यका लागि अभिभावकले कति दुःख गरिरहेका छन् भन्नेसम्म थाहा हुँदैन । त्यसैले उनीहरू केवल सुखापेक्षी देखिन्छन् । सुखभन्दा दुःखलाई नजिकबाट चिन्न सकेमा मात्र जीवन सफल हुन्छ भन्ने तथ्यबाट हाम्रा बालबालिका अनभिज्ञ छन् ।

एकातिर बढ्दो प्रविधि प्रयोगका कारण बालबालिकामा विदेशी प्रभाव परिरहेको छ भने, अर्कातिर उनीहरू आफ्नो संस्कार–संस्कृति बुझ्ने र त्यसलाई अनुसरण गर्ने अवसरबाट वञ्चित भएका देखिन्छन् । पहिलापहिला दसैं आदि चाडपर्वका बेला विद्यालयमा लामो बिदा हुन्थ्यो । बालबालिका आफ्नापुर्ख्यौली घरमा गएर समय बिताउँथे । यसबाट पारिवारिक सद्भाव र सहकार्यको भावना विकसित हुन्थ्यो । आजभोलि विद्यालयहरूले यस्तो बिदा छोट्याएकाछन् । त्यही छोटो बिदामा पनि गृहकार्यको गह्रौं भारी बोकाइदिनाले उनीहरू चाडपर्वमा पनि रमाउन सक्दैनन् । चाडपर्वको महत्त्व बुझ्नु, परिवार तथा साथीभाइसँग हाँसखेल गर्नु अनि निस्फिक्री मनोरञ्जन गर्न पाउनुपर्ने त्यो समयमा पनि उनीहरू किताब, कापी अनि मोबाइल र ल्यापटपमै घोत्लिइरहेका हुन्छन् । चाडपर्वमा पनि रमाइलो गर्न नपाउँदा उनीहरूमा पढाइप्रति वितृष्णासमेत जाग्ने गर्छ ।

पढाइ स्वैच्छिक र स्वतःस्फूर्त नभई बाध्यकारी एवम् निर्देशित बन्नुमा विद्यालय र शिक्षकहरू मात्र नभई अभिभावक पनि दोषी देखिन्छन् । विद्यालयले धेरै गृहकार्य दिँदा र विद्यार्थी पढाइमा मात्र घोटिँदा उसको पढाइ अब्बल भएको ठान्नु अभिभावकको कमजोरी हो । यद्यपि कतिपय विद्यार्थी गृहकार्यलाई मात्र पढाइ ठानेर त्यसबाहेक आफूखुसी पढ्ने गर्दैनन् । उनीहरूको यस्तो प्रवृत्तिका आधारमा सबैलाई गृहकार्यको अत्यधिक बोझ बोकाउनु उपयुक्त हुँदैन । बालबालिकामा पढाइ आफ्नै लागि हो, त्यसैले आफ्नो रुचि र इच्छाले पढ्नुपर्छ भन्ने भावनाको विकास गराइनुपर्छ । शिक्षक तथा अभिभावकका लागि पढिदिनुपर्छ भन्ने मानसिकता बोकेका विद्यार्थी भविष्यमा सफल बन्न सक्दैनन् ।

पाठ सार्ने र घोक्ने गृहकार्यले बालबालिकाको सृजनात्मक क्षमताको विकास गर्न सक्दैन । यस सम्बन्धमा शिक्षकहरू सचेत हुनैपर्छ । त्यसैले गृहकार्य दिँदा जीवनोपयोगी विषयलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ । सकेसम्म उनीहरू आफैंले अनुभव गर्ने, प्रयोग गर्ने र बुझ्ने खालका समस्याहरू दिइनुपर्छ । गृहकार्य गर्दागर्दै आधा रात बित्ने अवस्था नहुने हो भने उनीहरू खेल्न, मनोरञ्जन गर्न तथा परिवारमा घुलमिल भएर व्यावहारिक ज्ञान–सीप हासिल गर्न सक्छन् । यसबाट उनीहरू मानसिक रूपमा चुस्त पनि हुन्छन् । माध्यमिक तहमा पुगेका विद्यार्थीहरूलाई त परिवार एवम् समग्र समाजबारे बुझ्ने र त्यसप्रतिको आफ्नो दायित्व पहिचान गर्ने वातावरण सृजना गरिनुपर्छ । यसका लागि उसलाई पठनपाठनका साथै समाचार सुन्ने, पत्रपत्रिका पढ्ने, परिवार तथा समुदायका गतिविधिमा सहभागी हुने समय हुनुपर्छ ।

शिक्षा भनेको बालबालिकामा अन्तर्निहित प्रतिभा र क्षमतालाई बाहिर निकाल्ने माध्यम हो, उनीहरूलाई सैद्धान्तिक ज्ञानको भारी बोकाउनु होइन । विडम्बना, हामीकहाँ यस्तो सोच न पाठ्यक्रम र शैक्षिक पद्धति निर्माण गर्नेहरूमा पाइन्छ न त विद्यालय प्रशासन र शिक्षकहरूमै । हाम्रो शैक्षिक गतिविधि केवल परीक्षामुखी छ । परीक्षामा राम्रो अंक ल्याउन सक्ने विद्यार्थी मात्र सर्वोत्कृष्ट ठानिने परिपाटीका कारण बालबालिकाका भिन्न रुचि, क्षमता र सृजनशीलता ओझेलमा परिरहेको छ । यसका साथै उनीहरू पढाइको अत्यधिक बोझका कारण मानसिक रूपमा रुग्णसमेत बन्दै गएका छन् । यसतर्फ विद्यालय प्रशासन, शिक्षक, अभिभावक सबै संवेदनशील हुनुपर्छ ।

प्रकाशित : मंसिर १४, २०७८ ०८:०५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

पूर्वउपराष्ट्रपतिका छोरा तथा अखिल क्रान्तिकारीका महासचिव दिपेश पुनपछि सत्तारूढ माओवादीका उपाध्यक्ष तथा पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरा सुन तस्करी अनुसन्धानमा पक्राउ परेका छन् । के सरकारले भ्रष्टाचारविरुद्ध शून्य सहनशीलता अपनाएकै हो त ?