बहुसांस्कृतिक मुलुकका रूपमा विश्वसामु परिचित हामी हाम्रा सांस्कृतिक पर्वहरूमा रमाउँदै पर्यटकहरू नाचिरहेको तस्बिर देखेर मख्ख पर्छौं । हाम्रो सनातन परम्पराप्रति मोहित हुँदै अरूले प्रशंसा गरेको सुनेर थाक्दैनौँ तर आफू भने त्यसैलाई पुरातन मान्यता र विभेदकारी परम्परा भन्दै खिल्ली उडाउन पछि पर्दैनौँ !
विभागीय प्रमुखको रिक्तताका कारण आफ्नो काम अघि बढ्न नसकेको रिसले झोक्किँदै बाहिरिएका विद्यार्थीसँग विभागको ढोकैमा मेरो जम्काभेट भयो । सामान्य औपचारिकतापछि उनले सोधे, ‘अहिलेसम्म पनि विभागीय प्रमुखको नियुक्ति किन नभएको ?’ मेरो जबाफ थियो, ‘यस्तो कुरा मलाई के थाहा ? म त पढाउने मान्छे, पढाइको बारेमा सोधेको भए भन्थें ।’
भूकम्पले भत्काएका घर बनाउन नसकी अझसम्म टहरामै बस्नुपरे पनि तिमीले नामी सहरमा बनाउन लागेका सपिङ मल र भ्यु टावरको सुखको कल्पना मात्र गर्दा पनि हामी खुसी छौं, सरकार ! ज्यान हत्केलामा राखेर तुइन र जीर्ण झोलुङ्गे पुलमा झुन्डिएर दैनिकी चलाउन बाध्य हामी दुर्गमबासी तिमीले प्रशान्त महसागरमा कुदाउन लागेको नेपाली ध्वजावाहक पानीजहाज र राजधानीमा गुडाउन लागेको मोनोरेलका सपनामा रमाएर साह्रै खुसी छौं सरकार !
एउटा साहित्यिक कार्यक्रममा एक जना प्राध्यापक भन्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘नर्सरीका बिरुवाहरूलाई अब नैतिक तथा मानवीय संस्कृतिले सिञ्चन गर्नु आवश्यक भएको छ ।’ हाम्रो समाजमा दिनानुदिन नैतिक खडेरी फराकिलो हुँदै गरेको सन्दर्भमा उहाँको आशय रूखका बिरुवाप्रति नभई नर्सरी कक्षा पढ्ने बालबालिकाप्रति लक्षित देखिन्थ्यो ।
हालै एसईई दिएकी एक छात्रालाई प्रसंगवश मैले ‘अब के पढ्ने विचार छ त ?’ भनी सोध्दा अनकनाउँदै जवाफ आयो, ‘मैले भनेर कहाँ हुन्छ र ? मलाई त...।’ सँगै रहेकी उनकी आमा बीचैमा बोलिन्, ‘हो त, यसले भनेर कहाँ हुन्छ ! हामीले नै विचार गर्नुपर्छ । पहिला रिजल्ट त आओस् !’
गत माघमा डोटीको पूर्वीचौकी गाउँपालिका–५ की २१ वर्षीया पार्वती बोगटीको छाउ बार्दा निसासिएर मृत्यु भयो । उनकी जेठानीले उनी छाउगोठमा नबसी घरभित्र सुतेकी हुनाले देउता रिसाएर त्यस्तो हुनगएको शङ्का गरिन् । सामूहिक छाउगोठमा अन्य तीनजना थपिएपछि चौथो दिनकी पार्वती भोलिपल्ट चोखिने खुसीका साथ घरको साँघुरो कोठामा झ्यालढोका थुनेर आगो बालेर सुतेकी हुनाले निसासिएर उनको ज्यान गयो ।
बसबाट झर्दै गर्दा उनले भाडासँगै ज्येष्ठ नागरिक परिचयपत्र झिकिन् र सहुलियतको भाडा तिरेर बाटो लागिन् । उनी पुरै भाडा तिर्न नसक्ने वर्गकी महिला थिइनन् । म उनलाई राम्ररी चिन्छु । काठमाडौंमै घर भएकी उनी केही समय अघिमात्र सरकारी सेवाबाट निवृत्त भएकी हुन् । उनले कञ्जुस्याइँ गरेकी होइनन्, सरकारले दिएको सुविधा उपयोग गरेकी हुन् ।
साथीकामा गएकी थिएँ । उनकी दसवर्षे छोरीले स्कुलबाट आएर हस्याङ–फस्याङ गर्दै भनी, ‘आज म्यामले हामीलाई स्वस्थानीको कथा सुनाएको नि !’ मैले सोधेँ, ‘के थियो त नानु त्यसमा ?’ हौसिएर उसले भनी, ‘मभन्दा सानी सात वर्षकी केटीको बिहे भएको ! बालविवाह रे क्या । त्यो दुलाहा भने बूढो मान्छे । कस्तो अचम्म ! पहिलाको समयमा त्यस्तो हुन्थ्यो रे ।’ ‘अरु के–के रहेछ त स्वस्थानीको कथामा ?’ मेरो अर्को प्रश्न थियो ।
अचेल मलाई कक्षामा प्रवेश गरेपछि प्राय: एउटै समस्याले पिरोल्ने गरेको छ । त्यो हो– निर्देश गरे अनुसारको किताब बजारमा खोज्दा नपाउनु । ‘ती किताबहरू किन पाइँदैनन् ? साझा प्रकाशनबाट प्रकाशित भएका हुन् ।’
‘जनप्रतिनिधिको अवधि पाँच वर्षको सट्टा दस वर्ष बनाउनुपर्ने ।’ ‘यही पाँच वर्षमा त यिनीहरूले देशै खोक्र्याउन लागे, अझै अवधि थप्ने कुरा गर्छ ।’ ‘गाँठी कुरो यहीँ छ, सुरुको पाँच वर्ष खानसम्म खाने, सकेको कुम्ल्याउने अनि त्यसपछिको पाँच वर्ष इमानदार भएर देश विकास र जनताको सेवामा लाग्ने ।’
