चाडपर्व र महिला

यस्ती महिलाको त दसैं सम्बन्धी धारणा यस्तो छ भने आम महिलाको भोगाइ कस्तो होला, जसको जीवन नै ‘चुलो र जुठेल्नु’ मा अल्झिरहेको हुन्छ ? उनीहरूले चाडपर्वमा रमाइलो र आनन्दको अनुभूति कसरी गर्दा हुन् ? यही प्रश्नसँगै जोडिएर होला, अहिले हाम्रा चाडपर्वहरू रहर नभएर बाध्यताजस्तो बनिरहेका छन् । राष्ट्रको बहुसांस्कृतिक पहिचानका रूपमा रहेका यस्ता पर्वहरूप्रति यसरी वितृष्णा जाग्नुलाई सामान्य रूपमा लिइनु हुन्न ।

सनातन परम्पराले महिलालाई उच्च स्थानमा राखेको छ । यसको उदाहरण हो— शक्ति, वैभव, विद्याजस्ता जीवनका तीन महत्त्वपूर्ण पक्षमा महिलालाई प्रतिष्ठापित गरी महाकाली, महालक्ष्मी र महासरस्वतीका रूपमा देवीको पूजा गर्ने परम्परा । देवी वा शक्तिको आराधना गरिने दसैंमा घरघरका कति देवीहरू कामको चटारोले सताइएका हुन्छन् अनि मान्यजन तथा पुरुषहरूको सेवाटहल गर्दागर्दै अस्वस्थसमेत बन्न जान्छन् भन्नेतर्फ सायदै कसैको ध्यान जान्छ । किनकि, महिलाहरू पीडा लुकाएर हाँस्छन् अनि व्यथा बोकेर बाँच्छन् र त्यही व्यथाले किचिएर अन्ततः जीवनबाटै विमुख पनि हुन्छन् ।

दसैंकै सन्दर्भमा पुरुषहरूले गर्ने भनेका मार हान्ने वा मासुको व्यवस्था लगायत केही बाहिरी काम हुन्; त्यसपछि उनीहरूको काम साथीभाइसँग घुम्नु, गफ हाँक्नु, इच्छित परिकारको फर्माइस गरी खानु अनि तास खेलेर बस्नु हुन्छ । महिलाको काम भने मालताल जुटाउनु, पकाउनु–खुवाउनु, बालबच्चा स्याहार्नु, पाहुनाहरूको स्वागत सम्मान तथा भोजन आदिको व्यवस्था गर्नु हुन्छ । सम्पन्न वर्गका महिलाहरू भाँडा माझ्नबाट मुक्त भए पनि अधिकांश मध्यम तथा विपन्नवर्गीय महिलाहरू जुठा भाँडासँगै हुन्छन् । यस्तोमा उनीहरू कसरी खुसी हुन सक्लान् ? उनीहरूलाई खुसी बनाउने दायित्व परिवारका पुरुष सदस्यहरूको होइन ?

कुनै कालखण्डमा बाध्यकारी परिवेशका कारण महिलाले निर्वाह गरेको पारिवारिक भूमिकालाई कालान्तरमा पितृसत्ताले सदाका लागि अनुमोदन गरिदियो । त्यसपछि घरेलु भूमिका केवल महिलाका लागि हो भन्ने मान्यता स्थापित हुन गयो । महिलाहरू घरभित्र मात्र सीमित भएको अवस्थामा यस प्रकारको श्रम विभाजन उपयुक्त भए पनि अधिकांश महिला पुरुष हाराहारी बाहिरी भूमिकामा रहेको वर्तमानमा पनि महिलाको घरेलु भूमिकामा परिवर्तन नहुनु न्यायोचित देखिँदैन । यसबाट महिलाहरू श्रमको दोहोरो मारमा परिरहेका छन् ।

केही समययता हाम्रो सनातन संस्कृति तथा त्यससँग सम्बन्धित पर्वहरू महिलाप्रति अनुदार तथा विभेदकारी भएको विचारले ठाउँ पाइरहेको छ । जुन संस्कृतिले नारीलाई आदिशक्तिका रूपमा मानेको छ र नारीको सम्मान हुने ठाउँमा मात्र देवता रमाउँछन् भन्ने मान्यता राखेको छ, त्यो कसरी महिला–उत्पीडक हुन सक्छ ? आखिर कसले बनायो त हाम्रो संस्कृतिलाई नारीद्वेषी ? तिहारमा लक्ष्मीको पूजा गर्ने पुरुषले घरकी लक्ष्मीलाई कुटपिट गरी उसका गहना जुवा खेल्न लैजानु कहाँ भनिएको छ ?

कुन शास्त्रमा लेखिएको छ, चाडपर्वमा पुरुषहरूले खाएको खायै अनि महिलाहरूले पकाउने र जुठा भाँडा माझ्ने काम मात्र गर्नु ? कुन ग्रन्थमा लेखिएको छ, रजस्वला तथा प्रसूति स्त्रीलाई छाउगोठमा राखी यातना दिनु भनेर ? कुन संहितामा उल्लेख छ, पुरुषले घरेलु काममा महिलासँग साझेदारी नगर्नू भनेर ? महिलालाई आराम तथा मनोरञ्जनबाट वञ्चित गराउनुपर्ने अनि परिवारभित्र उसको स्थान केवल दासी, त्यो पनि बिनाश्रमको बनाउनू भनेर हाम्रो धर्मग्रन्थको कुन सूक्तमा उल्लेख छ ? खोजीको विषय यही हो ।

सामन्ती युगदेखि विकसित पुरुषसत्ता एवम् कर्मकाण्डीय पद्धतिले हाम्रो उदार संस्कृतिलाई विकृत पार्दै आयो अनि नारीलाई सदा पुरुषकी दासीका रूपमा राखिराख्नका लागि बनाइए अनेकन् विभेदकारी मान्यताहरू । पाप र धर्मको सही परिभाषा नै नजानेकाहरूले बनाएका त्यस्ता मान्यताको अनुसरण गरेर हामीले आफ्नो संस्कृतिलाई नै विभेदकारी बनाइरहेछौं । नारी र पुरुषबीचको सहकार्य तथा सहअस्तित्वबाट प्रारम्भ तथा विकसित यो मानव सभ्यता र समाज यसरी विभेदकारी बन्नु मानवताकै दुर्नियति हो । यसमा पुरुषहरू मात्र दोषी भने पक्कै छैनन् ।

धर्म र संस्कृतिका नाममा महिलाहरूका लागि सिर्जिएका अनेक वर्जना र बाध्यकारी नियमहरूको अन्त्यका लागि महिला स्वयम्कै अग्रसरता नदेखिनुले पनि विभेदकारी मूल्यकै पृष्ठपोषण गरेको देखिन्छ । घरभित्रको काममा पुरुषलाई निषेध गरी महिलालाई मात्र जोताउने पनि महिलाहरू नै बढी हुने गर्छन् । धर्म र संस्कृतिका नाममा महिलाहरूका लागि सिर्जिएका अनेक वर्जना र बाध्यकारी नियमहरूको अन्त्यका लागि महिला स्वयम्कै अग्रसरता नदेखिनुले पनि विभेदकारी मूल्यकै पृष्ठपोषण गरेको देखिन्छ ।

संस्कृति र परम्पराको मूलमा हुँदै नभएको विभेदकारी मूल्यलाई अनुसरण गर्दै महिलामाथि गरिने विभेदपूर्ण विधि–व्यवहारको अब अन्त्य गरिनुपर्छ । औद्योगिकीकरणको वर्तमान युग तथा हरेक परिवारले सामना गर्नुपरेको आर्थिक जटिलताबीच परिवार धान्न जसरी महिला–पुरुष दुवै आय आर्जनमा लागेका हुन्छन्, त्यसरी नै घरेलु दायित्व निर्वाहमा पनि दुवैको सहभागिताको आवश्यकता हुन्छ । पुरुषहरू घरेलु भूमिकामा सक्षम हुँदैनन् भन्ने मान्यता पितृसत्तात्मक सोचको उपज हो । त्यसैले त नारीवादीहरू पुरुषलाई नारीकरण गर्नुपर्छ भन्छन् । अहिले होटल म्यानेजमेन्ट पढ्ने अनि सामान्यदेखि तारे होटलहरूमा कुकसम्मको भूमिका निर्वाह गर्ने पुरुषहरू नै हुन्छन् भने पुरुष घरेलु भूमिकामा अदक्ष कसरी हुन्छ ? यो त केवल पुरातन दृष्टिकोणमा परिवर्तन आउन नसक्नुको उपज मात्र हो ।

अहिले जब सामाजिक भूमिकामा नारी–पुरुष सहकार्य गर्दै अघि बढिरहेका छन्, पारिवारिक भूमिकामा पनि किन हातेमालो नगर्ने ? अबका पर्वहरूमा महिलाले बनाएका परिकार खाँदै र उनीहरूको सेवाले मक्ख पर्दै पुरुष रमाएजस्तै पुरुषले बनाएका परिकारको स्वाद लिँदै तथा उनीहरूको थोरै साथ र सहयोगमा महिलाका पसिना पुछिएमा उनीहरूले पनि चाडपर्वको रमाइलो अनुभव गर्न पाउँथे होला ।

सहकार्य र सहभावको संस्कृति हरेक पुरुषको मानसिकतामा विकसित हुने हो भने महिलाले हाम्रा मौलिक सांस्कृतिक पर्वहरूप्रति वितृष्णाबोध गर्नुपर्नेछैन । अझ, कामकाजी महिलाहरूले त दसैंतिहारजस्ता पर्वमा पाएको बिदामा रमाउँदै आफ्नो वर्षदिनभरिको थकान र तनावसमेत बिर्सन पाउनेछन् ।