विश्वविद्यालयको कक्षा सकेर फर्कंदै गर्दा हालै एउटी छात्रा हस्याङफस्याङ गर्दै मेरो सामु आएर भनिन्, ‘म्याम, मलाई छात्रावास मिलाइदिनुस् न ! टाढाबाट आउनुपर्छ कहिलेकाहीँ बाटो जाम भएर कक्षा नै छुट्छ । आउँदाजाँदा समय पनि सकिन्छ । कति बेला पढ्ने ?’

उनलाई सायद मैले चारपाँच वर्षअघि नै छात्रावासको पदभार छाडेको थाहा थिएन । उनलाई मैले छात्रावास प्रवेशको प्रक्रिया बुझाएर पठाएँ । केही दिनअघि त्यसरी नै अर्की छात्राले छात्रावासका लागि अनुनय गरेकी थिइन्, ‘म्याम, म त छात्रावासमा बसेर पढ्न पाइएला भनेर कीर्तिपुर आएकी । केन्द्रीय क्याम्पसमा पढ्नुको मजै बेग्लै भन्ने सुनेकी थिएँ तर मजस्तो सामान्य परिवारबाट आएकीलाई छात्रावास पाउन सहज रहेनछ । जता पायो त्यतै र जस्तो पाए त्यस्तै डेरामा बस्नुमा सुरक्षाको सवाल छ । राम्रो ठाउँमा एउटै कोठाको पाँच छ–हजार भन्दा रहेछन् । महँगी उस्तै । फर्केर जाने पो सोचिरहेको छु ।’ उनमा एकातिर स्तरीय उच्चशिक्षाको आकांक्षा थियो अर्कातिर त्यसको प्राप्तिका लागि रोक्ने आर्थिक तथा सामाजिक समस्याले निम्त्याएका निराशा ।

हरेक वर्ष त्रिभुवन विश्वविद्यालय कीर्तिपुरका विभिन्न संकायमा पढ्न आएका छात्राहरू विशेष गरी कमजोर आर्थिक अवस्था भएका र टाढाबाट आएकाहरूको यस्तै दुखेसो सुन्दै आएकी छु । त्रिवि परिसरको आँखा अस्पतालमा उपचार गर्न जाँदा मलाई आफ्नोभन्दा बढी तिनै छात्राहरूको समस्याले दुख्ने गर्छ । यो भवन त्रिवि ईश्वरी कन्या छात्रावासको ‘घ’ ब्लक हो जहाँ बसेर पढेका असंख्य छात्रा आज विभिन्न पेसागत क्षेत्र तथा राजनीतिमा उच्च तहमा पुगेका छन् । सो छात्रावासका पर्खालमा काँडेतार लगाइएको छ । कोठाहरू अस्पताललाई आवश्यक पर्ने गरी ससाना क्याबिनमा बाँडिएका छन् । बिजुली, पानीलगायत सबै सुविधा छन् । पहिले छात्रावासको ‘ग’ र ‘घ’ ब्लकको संयुक्त मेस चल्ने संरचनामा अपरेसन थिएटरसमेत निर्माण गरिएको छ । नेत्रज्योति संघले सञ्चालन गरेको यो अस्पतालमा दैनिक सयको हाराहारीमा कीर्तिपुरवासीले उपचार सेवा पाइरहेका छन्, जुन राम्रो हो । तर अस्पतालका लागि त्रिविसँग जग्गा पनि लिइसकेको अवस्थामा, त्यहाँ भवन नबनाएर छात्रावास भवनलाई आँखा अस्पताल किन बनाइयो ? यो खोजीको विषय हो ।

यसबाहेक छात्रावासको ‘ग’ ब्लकमा लामो समयदेखि ललितकला क्याम्पसले स्नातक कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आइरहेको छ । उसले त्यहाँ पनि आवश्यकता अनुरूप आन्तरिक संरचना बनाएको छ । २०७२ सालको भूकम्पमा भवन भत्किएको भन्दै ललितकला क्याम्पस र सोही समयमा आँखा अस्पताल पनि आएको हो । यसअघि छात्रावासको दुवै भवन अत्यन्त जीर्ण भएर पानी चुहेका भित्तामा करेन्टसम्म प्रवाहित हुन थालेपछि बन्द गरी प्रशासनसमक्ष मर्मतका लागि अनुरोध गरिएको थियो । मर्मत गरी छात्रावास पुनः सञ्चालन गर्नुको सट्टा आँखा अस्पताल र ललितकला क्याम्पस बनाइए । छात्रावास वार्डेनको हैसियतले मैले सो सम्बन्धी जानकारी माग्दा विश्वविद्यालय प्रशासनले यो विषयमा जानकार नभएको बताएको थियो । त्रिवि केन्द्रीय नेतृत्वसमक्ष पनि यसको विरोध गरेकै हुँ ।

यतिमै सीमित छैन छात्रावासको ‘कथाव्यथा’ । चार पुराना भवन (चालीस संख्या क्षमता) र एउटा नयाँ भवन (सय संख्या क्षमता) भएर पनि छात्रावासका लागि छात्राको आवेदनको खात हुन्थ्यो । ‘क’, ‘ख’ ब्लक अगाडि छात्रावासका लागि बनाइएको एउटा भवन वर्षौंदेखि अधुरै थियो । यसबारे बुझ्दा नगरपालिकासँग समन्वय गरी सो भवनको बाँकी काम सम्पन्न गरेर छात्रावास सञ्चालनको प्रक्रिया अघि बढाएको जानकारी पाइएको थियो । त्यति बेला भूकम्प आएर त्रिवि केन्द्रीय कार्यालय क्षतिग्रस्त भयो । केही समयका लागि सेवा आयोगको कार्यालय राख्न छात्रावासको नयाँ भवन मागियो । विरोध गर्दागर्दै सोही अधुरो भवनमा सेवा आयोगको कार्यालय राखियो ।

अहिले दुई जीर्ण भवन र एउटा नयाँ भवन गरी १ सय ६० हाराहारीमा छात्राहरूले जसोतसो सुविधा पाइरहेका छन् । त्रिवि केन्द्रीय क्याम्पसको विद्यार्थी संख्याको तुलनामा यो संख्या अत्यन्त न्यून हो । एकातिर छात्राहरूले छात्रावास पाउन सकिरहेका छैनन्, अर्कातिर छात्रावास भवनहरूमा झकिझकाउ रूपमा सेवा आयोग, ललितकला क्याम्पस र आँखा अस्पताल सञ्चालन भइरहेका छन् । छात्रावासका लागि बनाइएका संरचनालाई अन्य प्रयोजनमा प्रयोग गर्नु कुनै हालतमा न्यायसंगत छैन । यसले त्रिविले महिला विद्यार्थीलाई हेर्ने दृष्टिकोण पनि झल्काइरहेको छ ।

हाम्रोजस्तो समाजमा छोरी उच्च शिक्षा हासिल गर्ने स्थानससम्म पुग्नु नै चुनौतीपूर्ण छ । परिवार तथा समाजले दिने अनेक व्यवधान पार गर्दै विश्वविद्यालय पुग्छन् । केन्द्रीय क्याम्पस कीर्तिपुरबाट स्नातकोत्तर गर्ने रहर कुन छात्राको नहोला र ? तर रहर भएकाहरूमध्ये केही छात्रा मात्र यहाँसम्म आइपुग्छन् । ग्रामीण तथा विपन्न परिवारका मेधावी छात्राहरूलाई कीर्तिपुरमा अध्ययन गर्ने सहज माध्यम छात्रावास नै हो । तर छात्रावासमा सबैले प्रवेश पाउन सक्दैनन् । बाहिर उनीहरूलाई सुरक्षाको सवाल र बढ्दो महँगीका कारण थप समस्या छ ।

आफन्तकहाँ बस्ने छात्राहरूलाई आउँदा–जाँदा अधिक समय बर्बाद हुनुका साथै काठमाडौं कतिपय स्थानबाट कीर्तिपुर जाने सार्वजनिक यातायात पनि भनेको बेला पाइँदैन । यसले पढ्ने समयलाई कम गराउँछ । यस्तोमा छात्रावास नै उनीहरूको आवश्यकता हो र अध्ययनमा सफल बन्ने माध्यम पनि । आर्थिक रूपमा बलिया छात्राहरूलाई निजी छात्रावास पनि उपलब्ध छन् । तर सामान्य आय हुनेहरूको त्यसमा पहुँच हुँदैन । छात्रावास अवधि सकिए पनि पढाइ तथा शोधपत्र बाँकी रहँदै छात्रावास छोड्नुपर्दा केही समय त्यहीँ बस्न अनुनय–विनय गर्ने अनि बाध्यात्मक अवस्थामा गहभरि आँसु पार्दै झिटिमिटी बोकेर निस्कने छात्राहरूको सम्झना मेरो मानसपटलमा अझै ताजा छन् ।

छात्रावासमा रहने छात्राहरूले कति सुविधा पाउँछन्, त्यहाँको परिस्थिति के छ भन्ने अलग्गै चर्चाको विषय भए पनि छात्रावास महिलाको उच्च शिक्षाको सुलभ र सुरक्षित गन्तव्य भने पक्कै हो । अत्यन्त न्यून शुल्कमा बस्न पाउने, सामूहिक मेसमा खाने सुविधाका साथै पठनपाठनको राम्रो वातावरण त्यहाँ हुन्छ । महिलाको उच्च शिक्षाको बलियो आधारका रूपमा रहेको त्रिविको छात्रावास यसरी अन्य प्रयोजनमा प्रयोग भइरहनु एक हिसाबमा महिला अधिकारविरुद्ध छ भनेर अर्थ्याउन पनि मिल्छ ।

प्रशासनले दिएको आश्वासनजस्तै त्यहाँ रहने निकायहरूले ती संरचना मर्मत गरी केही समय प्रयोग गरेपछि छात्रावासलाई हस्तान्तरण गर्ने भए त यतिका वर्षसम्म भइसक्नुपर्ने हो । के हाम्रो विश्वविद्यालय यति गरिब छ कि उसले छात्रावास भवन मर्मत गर्नसम्म सक्दैन ? सक्दैन भने विश्वविद्यालयले दातासमक्ष छात्रावास समस्या किन राख्दैन ? केन्द्रीय क्याम्पसका छात्राहरू छात्रावासजस्तो महत्त्वपूर्ण सुविधाबाट वञ्चित हुनुपर्ने किन ?

विश्वविद्यालयको वर्तमान नेतृत्वले छात्रावासको समस्यातर्फ ध्यान दिनु आवश्यक छ । सेवा आयोग अन्यत्र सार्न पहल गर्नुपर्छ । आफ्नै भवन बनिसकेको अवस्थामा ललितकला क्याम्पसले पनि छात्रावास छाड्नुपर्छ । नेत्रज्योति संघले विश्वविद्यालयसँग गरेको सम्झौताको पुनरवकलन गरी केन्द्रीय नेतृत्वले उक्त भवन छात्रावासकै लागि प्रयोग गर्नुपर्छ । अन्य पुराना भवनसमेत मर्मत गरी पुनः छात्रावासका रूपमा सञ्चालन गर्नुपर्छ ।