कमरेड क्रान्तिकारी

उनी चिच्याए, ‘फेरि बन्दूक उठ्नेछ यो देशमा !’ कोही करायो, ‘बन्दूक होइन, पहिले आफ्नो सुरुवाल उठाउनोस् ।’
शरच्चन्द्र वस्ती

आफ्नै साथी र कार्यकर्ताले समेत छोड्दै गएपछि एक्लिएको कमरेड क्रान्तिकारी ऐनामा आफ्नो अनुहार देख्ता आफैं आत्तिन थाल्यो र एक अपराहृन उसले घोषणा गर्‍यो, ‘देशलाई अर्को क्रान्ति चाहिएको छ । म दुई–चार वर्षका लागि शहर छोडेर गाउँ पस्छु र दोस्रो क्रान्ति सम्पन्न गर्छु ।’

ऊ महान क्रान्तिकारी थियो । जनताको शिकार गर्नुलाई क्रान्ति मान्थ्यो, जातीय द्वन्द्वलाई अग्रगमन भन्थ्यो र धर्म–संस्कृतिको बेमाखलाई प्रगतिशीलता । व्यक्तित्व अनौठो थियो— मानिस उसलाई नचिनुन्जेल उसका साथमा हुन्थे र चिनेपछि साथ छोड्थे । केही वर्ष अघि देशभर ठूलो ‘क्रान्ति’ गरेर ऊ सत्तामा रजगज गर्न पुगेको थियो । दुर्भाग्य, अब उसलाई सबैले चिनिसकेका थिए ।

सूर्य डुबेपछि ‘आज मलाई कसैले डिस्टर्ब नगर्नू’ भन्ने उर्दी जारी गरेर ऊ भुटेको काजु र मिर्गको सुकुटीका साथ ‘ब्लू लेबल’ को बोतल खोलेर बस्यो र तरल पदार्थसँगै दोस्रो क्रान्तिको ठोस चिन्तनमा लीन भयो । राति अबेर नोकर खाना लिएर आउँदा सोफामा टाउको अड्याएर हल्का घुरघुर आवाजका साथ विचारमग्न देखिएको थियो । बिहान घाम झुल्कनु अगावै उठ्यो र चारजना विश्वासिला अंगरक्षकका साथ शहर छोड्यो ।

अर्को दिन उनीहरू चारैतिर पहाडले घेरिएको एउटा गाउँमा पुगे, जहाँ ऊ पहिलो क्रान्तिमा एक महीना भूमिगत भएर बसेको थियो । छेउमा जंगल थियो, जंगल पछाडि अजंगको पहरो । गाउँमा सडक पुगेको थिएन, पानी र बिजुलीको सुविधा थिएन । स्वास्थ्य चौकी र स्कूल भवन उसैवेला उसले बम हानेर खण्डहर बनाइदिएको थियो, जसको पुनर्निर्माण भएको थिएन । गरीब गाउँलेहरू गौप्राणी थिए— जति ज्यादती गर्दा पनि केही नबोल्ने । उसलाई लाग्यो— दोस्रो क्रान्ति शुरू गर्न यो हरेक दृष्टिले उपयुक्त ठाउँ हो ।

लुखुरलुखुर गाउँ छिर्दै गरेको महान क्रान्तिकारीलाई देखेर गाउँपालिका अध्यक्ष छक्क पर्‍यो । त्यो तिनै साहूको छोरो थियो, जसको घरको बुइँगलमा ऊ भूमिगत भएको थियो । ऊसँग हात मिलाउँदै अध्यक्षले सोध्यो, ‘हेलिकप्टरमा उड्ने मान्छे पैदल कसरी, कमरेड ?’

‘पहिलो क्रान्ति खेर गयो । अब दोस्रो क्रान्ति गर्नुपर्ने भयो । यहींबाट शुरू गरौं भनेर आएको,’ कमरेडले भन्यो, ‘यसमा तपाईंले सहयोग गर्नुपर्‍यो ।’

‘ए, त्यसो पो ? फेरि क्रान्ति गर्ने ?’ साहूको छोरो मुस्कुरायो, ‘भइहाल्छ नि !’

कमरेडलाई आफ्नो घरमा पुर्‍याएर खातिरदारी गरेपछि उसले सोध्यो, ‘ल भन्नोस् मैले के गर्नुपर्‍यो ?’

‘क्रान्ति गर्न भूमिगत हुनुपर्छ । जंगल छँदैछ, म त्यहीं भूमिगत हुन्छु,’ कमरेडले आफ्नो योजना सुनायो,

‘तपाईंले गाउँका युवा–युवती पठाइदिनुपर्छ । म भूमिगत सेना तयार पार्छु ।’

‘भूमिगत हुन त म व्यवस्था मिलाइदिउँला, तर गाउँमा युवा–युवती नै छैनन्, कहाँबाट पठाउनु ?’ अध्यक्षले भन्यो, ‘युवक जति घरबारी बन्दक राखेर खाडी मुलुक हानिए, युवती जति पैसा कमाउन शहर पसेका छन् । गाउँमा केटाकेटी, बूढाबूढी र तपाईंको पहिलो क्रान्तिका घाइते, अपांग र गोली लागेकाहरू मात्र छन् । अरू गाउँको हालत पनि यस्तै हो ।’

‘ठीकै छ,’ कमरेडले सुस्केरा हाल्यो, ‘त्यसो भए केटाकेटीबाटै काम चलाउनुपर्ला ।’

‘बुढेसकालमा किन यत्रो दुःख गर्नुहुन्छ कमरेड ? आफ्नै पुराना लडाकूहरूलाई बोलाउनोस् न । नयाँलाई तालीम पनि तिनैले देलान्,’ अध्यक्षले सल्लाह दिन खोज्यो ।

‘तिनको कुरै नगर्नोस्,’ ऊ झस्कियो, ‘मलाई सबैभन्दा ठूलो खतरा नै तिनीहरूबाट छ । तिनैबाट ज्यान जोगाउन अंगरक्षक लिएर हिंड्नुपरेको छ ।’

‘पैसा त छ नि, क्रान्तिका लागि ? कि पहिले जस्तै बन्दूक देखाएर चन्दा माग्ने हो ?’ व्यापारी बुद्धिको अध्यक्षले मुख्य जिज्ञासा प्रकट गर्‍यो ।

‘छ अलिअलि । चिन्ता गर्नुपर्दैन,’ उसले आश्वस्त पार्‍यो ।

सरसल्लाह मिलेपछि कमरेड फेरि त्यही बुइँगलमा १५ दिनका लागि अर्धभूमिगत भयो । यसबीच अध्यक्षले उसका लागि जंगलमा खाल्डो खनेर एककोठे भूमिगत आवास तयार गरिदियो । बाहिरबाट हेर्दा ढलेको छाप्रो जस्तो, भित्र आरामदायी । कमरेडको निर्देशन बमोजिम सैनिक तालीमका लागि पिस्तोल, बन्दूक, बम, ग्रिनेड आदि निर्माण गरियो । सबै काठका । सुरुङ युद्धका निम्ति आठ हात लामा एक दर्जन सुरुङ खनियो । ठाउँठाउँमा पहिलो क्रान्तिका रक्तपातपूर्ण दृश्य देखाउने फ्ल्याक्स लगाइयो । जंगल पस्ने ठाउँमा गेट बनाइयो । विद्यार्थीहरूले स्कूलपछि दुई घण्टा जंगल पसेर क्रान्तिको खेल खेल्ने सर्वपक्षीय सहमति कायम गरियो ।

त्यसपछि जंगल पसेर कमरेड क्रान्तिकारीले आफूलाई भूमिगत र जंगललाई क्रान्तिको आधार क्षेत्र घोषणा गर्‍यो । क्रान्तिको आभास दिलाउन पहिलो दिन उसका दुई अंगरक्षकले विद्यार्थीहरूलाई आँखामा पट्टी बाँधेर अपहरणको शैलीमा स्कूलबाट जंगल पुर्‍याए । टाउकामा रातो टालो बाँधिदिए र कमरेडलाई सलाम गर्न सिकाए । जंगल घुमाए, सुरुङमा छिराए र दालमोठ–चिउरा ख्वाएर विदा गरे ।

भोलिपल्टदेखि विद्यार्थीहरू आफैं हाजिर हुन थाले । कमरेड पिर्कामा उभिएर उनीहरूको सलाम खान्थ्यो । लाइन लगाएर पीटी खेलाउँथ्यो । बन्दूक बोकाएर मार्चपास गराउँथ्यो । चउरमा उभ्याएर भाषण सुनाउँथ्यो । तिनले ताली बजाएपछि झन् चर्को भाषण गर्न थाल्थ्यो । सुरुङमा लुक्ने तरीका बताउँथ्यो । दुश्मनलाई लखेट्न र परास्त गर्न सिकाउँथ्यो । सुराकी र गद्दारलाई चिनेर सजाय दिन लगाउँथ्यो । एम्बुस थाप्न सिकाउँथ्यो । बन्दूक तेर्स्याएर गोली हान्न लगाउँथ्यो । बम पड्काउन अह्राउँथ्यो । बम भनेर पटका पड्काइन्थ्यो ।

उसलाई त्यसको गन्ध असाध्यै मन पर्थ्यो । निकैवेर नाक गाडेर सुँघिरहन्थ्यो ।

विद्यार्थीहरू त्यो खेलमा छिटै अभ्यस्त भए । खोपी र डन्डीबियो भन्दा त्यो कहाँ कहाँ रोमाञ्चक थियो । उनीहरू आफैं लडाइँ खेल्थे । एउटाले ‘डुम्’ भन्दै गोली चलाएजस्तो गर्थ्यो र अर्को ‘ऐया’ भन्दै छाती थिचेर लड्थ्यो । कमरेड यो देखेर दंग पर्थ्यो । एक दिन उसले देख्यो, एउटा च्याँसे केटो बाबुको ज्वारीकोट र चश्मा लगाएर भाषण गर्दैछ र अरू श्रोता बनेका छन् । ऊ भन्दैछ, ‘देशले फेरि बलिदान मागेको छ । आऊ, आफ्नो बलिदान देऊ । तिम्रो बलिदानले मलाई माथि पुर्‍याउँछ । क्रान्ति भनेकै यही हो । बलिदान देऊ र क्रान्ति सफल पार ।’ उसको वैचारिक परिपक्वता देखेर कमरेड गद्गद भयो ।

अध्यक्षले सवारी साधनका रूपमा उसलाई एउटा खच्चड उपलब्ध गराएको थियो । ऊ त्यसैमा चढेर गाउँ डुल्थ्यो । गाउँलेहरू उसलाई ‘बाजे कमरेड’ भन्थे र ऊसँग डराएको अभिनय गर्थे । ‘बाजे त कति ठूलो क्रान्तिकारी, लास्टै डर लाग्छ नि’ भनिदिंदा ऊ दंग पर्थ्यो । कोही कोही ‘भात खाने हो बाजे ?’ भनेर बोलाउँथे । ऊ भोकै भए पनि मुन्टो बटारेर हिंड्थ्यो । भोलिपल्ट फेरि त्यहीं पुग्थ्यो र चर्को स्वरमा ‘भात पस्क’ भनेर आदेश दिन्थ्यो । क्रान्तिकारीले भात पनि अरूलाई थर्काएर मात्र खानुपर्छ भन्ने उसको प्रबल मान्यता थियो ।

सबै ठीकठाक चल्दैथियो । अचानक एउटा तनाव शुरू भयो । आफ्नो अथाह पैसा कमरेडले शहरमा व्यापारीहरूलाई राख्न दिएको थियो । क्रान्तिका लागि भूमिगत भएपछि आफ्ना अंगरक्षक पठाएर पैसा मगाउने गर्थ्यो । अकस्मात् उनीहरू फर्कन छोडे । एकपछि अर्को गर्दै चारै जना गायब भए । तिनलाई व्यापारीहरूले आफ्नै अंगरक्षक बनाइसकेछन् । यो खबर सुनेपछि उसलाई आफ्ना दुवै हात भाँचिएको अनुभव भयो । लेनदेनको लिखत थिएन । क्रान्ति सफल हुने टुंगो थिएन । अंगरक्षक विना शहर पुग्ने आँट थिएन । ऊ व्यापारीहरूले पैसा पचाइदिने भए भनेर छटपटिन थाल्यो ।

यसैबीच दोस्रो क्रान्तिको तयारी शुरू भएको थाहा पाएर पुलकित भएका कमरेडका वृद्ध गुरु एकदिन उसलाई भेट्न आइपुगे । उसले सैन्य तालीम लिइरहेका विद्यार्थीहरूसँगै उभिएर गुरुलाई सलाम अर्पण गर्‍यो ।

वर्षौंवर्षपछि त्यति धेरै बन्दूक एकसाथ देखेपछि वृद्ध गुरु जोशिए र देब्रे हातले मोटो चश्मा सम्हाल्दै दाहिने मुड्की जोडले आकाशतिर झट्कारेर चिच्याए, ‘स्याब्बास् ! फेरि बन्दूक उठ्नेछ यो देशमा !!’

जोश बढी भएछ क्यार, इँजार चुँडियो र उनको सुरुवाल तल खस्यो ।

कार्यक्रम हेरिरहेका गाउँलेहरू हाँस्न थाले । कोही करायो, ‘बन्दूक होइन, पहिले आफ्नो सुरुवाल उठाउनोस् ।’

उनी निहुरिन खोजे, तर सकेनन् । ढाडै सड्किएछ । कमरेडले हत्तपत्त अगाडि आएर सुरुवाल उठाइदियो र इँजार बाँधिदिंदै भन्यो, ‘बन्दूक त उठ्छ, उठ्छ । अरूले नउठाए मै उठाउँछु ।’

‘उठाउनोस् न कमरेड, त्यहीं पछाडि त छ नि,’ कसैले उक्सायो ।

उसले बन्दूक उठाएर देखायो । हाँसोको फोहोरा छुट्यो । कोही भन्दैथियो, ‘बन्दूक सुल्टो समाउन पनि बिर्सनुभो कि क्या हो कमरेड ?’

ऊ लाजले रातो भयो, र बन्दूकसँगै कुरा घुमायो, ‘बन्दूकको कुरा छोड्नोस्, अब हामी हाम्रा गुरुलाई बमको सलामी दिन्छौं । ल, बम पड्काऊ  !’

मानिस आतंकित भए । तर, बम भन्नु पटका थियो । एउटा विद्यार्थीले सलाई झ्यार्र पारेर आगो झोस्यो र पटका पड्कियो— ड्याम्म !

कमरेड क्रान्तिकारी झसंग भएर ब्युँझियो । यसो हेर्छ, ‘ब्लू लेबल’ को बोतल भर्खर भुइँमा खसेर चकनाचुर भएको छ, आफू सोफाको सोफामै !

उसले टाउको दायाँबायाँ झड्कार्‍यो र तीन–चार पटक लामो सास फेर्‍यो । सारा श्रीसम्पत्ति आफ्नै नियन्त्रणमा छ भनेर मन ढुक्क भएपछि एक्लै हाँस्न थाल्यो, ‘धन्न सपना रहेछ । नत्र बित्यासै परिसकेको !’

प्रकाशित : चैत्र ७, २०७७ ०९:५२
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्

स्याउली पलाइछ, नरोऊ न नीरमाया सुख कल्लाइ छ...

एउटै वर्ष जन्मिएका दौंतरी अमर विरही गुरूङ र पुष्पकमल दाहाल परिवर्तनका मुद्दा लिएर फरक पार्टीबाट आन्दोलनकारी बने । बाटो छुट्टियो, वर्ष बिते । गुरूङ भन्छन्– ‘कतै मरिन्छ अथवा मारिइन्छ भन्ने थियो, तर अचम्मले युगको साक्षी हुन पाएझैं भएको छ ।’ 
‘कुरो गर्‍यो कुरैको दुःख भन्छन् नि । त्यही भएर पनि राजनीति र नेताहरुमा खासै सरोकार राख्दिनँ । त्यो तिकडमको दुनियाँभन्दा गाउँले चुलोको रापताप ठीक छ ।’ 
देवेन्द्र भट्टराई

नवलपरासी — चितवनको शिवनगर छँदा गाई गोठालो जाने हूलहुद्दामा पुष्पकमल र अमर सँगैजसो हुन्थे । त्यही गौचरन छेउमा फुटबल खेल्दा पनि यी दुई एउटै मैदानमा उफ्रन्थे । पढाइमा तल्लो–माथ्लो कक्षा भए पनि यी दुवै शिवनगर स्कुलमै पढ्थे । दुवैको जन्म साल एकै थियो— २०११ ।

‘अलिक पछि पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ बनेर जंगल पसे, म कमरेड कल्याण बनेर गाउँ पसें,’ अचानकजस्तै गैंडाकोट–६ को नारायणी नदी तीर टोलटोलेमा भेटिएका अमर विरही गुरुङ पुराना दिन सम्झनमा तल्लीन थिए, ‘आज यत्रो परिवर्तन होला, उनै कमरेड प्रचण्ड यो मुलुकको प्रधानमन्त्रीसम्म होलान् भन्ने कदाचित थिएन । कतै मरिन्छ अथवा मारिइन्छ भन्ने थियो । तर, अचम्मले सिंगो युगको साक्षी हुन पाएझैं भएको छ ।’

लमजुङको घनपोखरामा जन्मेका अमरलाई ३ वर्षकै उमेरमा उनका बुबाले चितवनको पदमपोखरी ल्याएका थिए । त्यसको केही वर्षमा मात्रै कास्कीको ढिकुरपोखरीबाट दाहाल (पुष्पकमल) परिवार शिवनगर आइपुगेको थियो । ‘राजनीति, संघ–संगठन के हो भन्ने पत्तै नपाई दीनदुःखी वर्गको उत्थानका लागि घरबाट निस्किएको थिएँ । प्रचण्ड मसालतिर थिए, म भने रूपलाल विश्वकर्माको मजदुर किसान पार्टीमा थिएँ,’ अमरले सम्झिए, ‘त्यही बेला सोनाम साथीको सर्वहारावादी कम्युनिस्ट लिग पनि निकै चल्तीमा थियो ।’

अरूभन्दा पनि सोनाम साथी (उर्फ शशि शेरचन, हालै स्वर्गीय) सँग अमर निकटस्थ बनेर हिँडेका रहेछन् । मजदुर, किसान र श्रमजीवी वर्गको उत्थान नभई समाज बन्दैन भनेर रातमा ‘क. कल्याण’ बनेर पर्चा बाँड्ने र दिनमा अमर गुरुङ परिचयमा फुटबल खेल्नमा रमाउने उनको स्वभाव रहेछ । ‘सोनाम साथी र रूपलाल कमरेडको प्रशिक्षण शैली गजबकै हुन्थ्यो,’ उनी सम्झन्छन्, ‘भित्री गाउँघरमा लुकेर चल्ने यस्ता प्रशिक्षणमा तिनले बोलेका कुराले हामी उचालिन्थ्यौं । गरिब–धनी बराबर हुनेदेखि जसको जोत उसकै पोत र सामन्ती–जमिनदारका दिन अब सकिए भनेजस्ता चर्का कुराले थामिन सक्ने अवस्थै थिएन ।’ मजदुर किसानले २०३४ सालमा चलाएको जुगेडी आन्दोलनदेखि २०३७ सालको जुटपानी क्रान्तिसम्म अमर प्रत्यक्ष/परोक्ष सँगै थिए । जुटपानीको प्रहरी चौकी हान्नलाई गएका कमरेडहरूको यो योजना पहिले नै ‘लिक’ भएर योजनामा असफल बनेका रहेछन् ।

तर, नारा र भाषणले जीवन चल्न मुस्किल हुने यथार्थ साथैमा थियो । त्यो पनि दिनभर कमाइको ध्याउन्नमा लाग्ने र दुई छाक जोहो गर्ने घरपरिवारका लागि जीवन निर्वाहमा भाषणले खासै भरथेग गर्न सक्ने अवस्थै हुन्नथ्यो । ‘म नारायणी अञ्चल स्तरकै राम्रो फुटबल खेलाडी भइसकेको थिएँ, तर राजनीतिक संगतले फुटबललाई पनि असर गरेको बोध भयो,’ उनी सम्झन्छन्, ‘साथै, म गानाबजाना, लोकगीत र संगीतका निम्ति पनि साथीभाइमाझ चिनिएको थिएँ ।’

युवा अवस्थाका अमर

२०३६ सालदेखि लगातार ३ वर्ष अञ्चल स्तरमा फुटबल प्रतियोगितामा सहभागी भएपछि २०३९ सालमा काठमाडौं आउन पाएपछिको घटनाले पनि अमर विरही गुरुङको चिनारी अर्कै बनेको हो । त्यसबेला राष्ट्रिय खेलकुद परिषद्का सदस्य सचिव शरद्चन्द्र शाहले दोहोरी गीत र लोकनृत्यलाई पनि खेलकुदअन्तर्गत मिसाएका थिए । लोकदोहोरीको पनि टुर्नामेन्टसरह लहर चल्न थाल्यो । ‘दोहोरी गीतको हेटौंडामा अञ्चलस्तरीय प्रतियोगिता भएको थियो, त्यहाँ प्रथम भएर म एकाएक कलाकारमा गनिएँ । रेडियो नेपालका कलाकार पाण्डव सुनुवारसँग पनि त्यहीँ चिनजान भयो,’ उनले सम्झे, ‘काठमाडौं आएपछि रेडियोमा स्वर परीक्षा पनि लिइएन, गीत प्रतियोगितामा प्रथम हुनेलाई स्वर परीक्षा लिनै नपर्ने नियम थियो ।’

सुरुका दिनमा त रेडियो नेपालबाट नाम आउँछ र २/४ पैसा पनि आउँछ भनेर यो गीतांगे जगत्मा छिरेको अनुभव अमरसँग छ । ‘गीतसंगीतमा लागेर लोकसंस्कृतिको जगेर्ना गर्छु, उत्थान गर्छु भनेर लागेकै होइन,’ हक्की स्वरमा अमर भन्छन्, ‘तर, गर्दै भन्दै लैजाँदा उत्थान कर्मतिर पनि लागिएछ भन्ने बोध भएको छ ।’

राजनीतिक वितृष्णा

जीवन यात्राका क्रममा र आफ्नै रोजीरोटीको उपाय पहिल्याउन चितवनबाट बसाइँ सरेर अमर २०६५ सालमा नवलपरासी, गैंडाकोट आएका रहेछन् । २ छोरी, ३ छोरासहितको परिवार पाल्न उनले टोलटोलेमा बनेको आफ्नै घरमा ‘गाउँले चुलो’ नामको लोकल होटल खोलेका रहेछन् ।

‘राजमार्ग पूर्वपश्चिम गर्ने ठूलै नेताहरूले पनि अमर के–कता छौ भनेर सोधिरहेकै हुन्छन्, अस्ति प्रचण्डलाई चितवनको एक कार्यक्रममा भेटेर भलाकुसारी भएको थियो,’ आफ्नै गाउँले चुलोको आँगनमा गाउँले स्वादकै खान्की खाँदै अमर सुनाउँदै थिए, ‘कुरो गर्‍यो कुरैको दुःख भन्छन् नि । त्यही भएर पनि राजनीति र नेताहरूमा खासै सरोकार राख्दिनँ । त्यो तिकडमको दुनियाँभन्दा गाउँले चुलोको रापताप ठीक छ ।’ पछिल्ला वर्षहरूमा नागरिकले पाएको अधिकार भन्दै आम निर्वाचनहरूमा अमर भोट हाल्न त जान्छन् तर, कुनै जुलुस, सभा–समारोहमा उनलाई कुनै प्रकारको आसक्ति छैन ।

अमर विरहीको होटलको बोर्ड

राजनीतिमा बिस्तारै पछि सरेर लोकदोहोरी र संगीतको जगत्मा भिज्न थालेका अमरले निकै नामकाम बनाइसकेका थिए । उनका ‘गैरी पर्‍यो ताल,’ ‘खोली रसायो,’ ‘काठमाडौं सिंहदरबार,’ ‘गोगन पानीमा,’ ‘गोर्खा कालिका,’ ‘काँचो सुरती’ जस्ता दर्जनौं लोकगीत अहिले रेडियोमा बज्ने लोकप्रिय विधामा पर्छन् । उनका ६० भन्दा बढी लोकगीत रेडियोमा रेकर्ड छन् । त्यसमध्ये ४० सालमा रेकर्ड भएको ‘स्याउली पलाइछ, नरोऊ न नीरमाया, सुख कल्लाइ छ’ गीतका कारण उनी देशैभर चिनिएका थिए । अमरले चितवनको रोदीघरमा यो गीत र भाका पहिलोपटक सुनेका थिए, पछि रेडियोमा रेकर्ड भएपछि रेडियोमा सबैभन्दा बढी बज्ने लोकभाका यही ‘स्याउली पलाइछ’ बनेको थियो ।

संयोगले आफ्नो सपनामा अल्झेर बसेझैं रहेको फुटबल खेलमा पनि आफ्नै कान्छो छोरो सौगात अहिले आरसीटी टिममा रहेर काठमाडौंमा फुटबल खेलिरहेका छन् । अमर अहिले राष्ट्रिय लोक तथा दोहोरी गीत प्रतिष्ठान (२०५७) को संस्थापक अध्यक्षका रूपमा पनि चिनिन्छन् । प्रतिष्ठानमा अहिले देशभरबाट ४० हजार सदस्य मात्रै छन् ।

२०७४ भदौ ३१ मा काठमाडौंमा आफ्नो जीवनकै ‘पहिलो र अन्तिम’ (अमरकै शब्दमा) एकल साँझमा आफ्ना आगत–विगत सुनाउन पाएर पनि उनी थप ऊर्जाशील बनेका देखिन्छन्, केही नयाँ लोकभाका रेकर्ड गराउन आउने वैशाख महिनामा फेरि काठमाडौं जाने उनमा उत्साह थपिएको देखिन्छ ।

नारायणीको तीरमा आफ्नै रैथाने जिन्दगी बिताइरहेका बेला फेरि सिर्जनकर्ममा प्रोत्साहित गरिदिएकामा तमु गुरुङ कलाकार संघप्रति अमर विनयशील बनिरहेका थिए । त्यही समारोहमा लोकदोहोरी प्रतिष्ठानले उनलाई राष्ट्रिय सम्मानसहित २ लाख २० रुपैयाँको पुरस्कार पनि प्रदान गरेको थियो । आफ्नी सांगीतिक चेली शिला आलेले अमेरिकाबाट ५० हजार रुपैयाँको सहयोग र अरू व्यक्ति तथा संस्था गरेर थप ५ लाख रुपैयाँको आर्थिक सहयोग उनले पाएका थिए । लोकगीत–संगीत विधामा पुर्‍याएको योगदानका खातिर अमरले गोरखा दक्षिण बाहु चौथो पनि पाएका रहेछन् ।

लोकगीत पहिलेकै ‘प्राकृतिक’

आजकलका लोक तथा दोहोरी गीतहरू अश्लील शब्द, संकेत र हाउभाउ पाइन थालेकामा अमर विरही गुरुङले पनि ‘सरोकार’ राख्ने गरेका छन् । ‘लोक गीत–संगीत गम्भीर पनि छ, उत्ताउलो पनि देखिन्छ । सबै क्षेत्रमा यस्तो दुई पक्ष हुन्छ नै । तर, एकैसाथ खबरदारी चाहिएको अवस्था छ,’ उनी भन्छन्, ‘यो लोकसंस्कृतिको मात्रै कुरा होइन । लोक गायन राष्ट्रिय पहिचानसमेत बनेका कारण बोल्दा–गाउँदा सबैतिर स्वविवेक राख्नैपर्छ, विवेक त चाहिन्छ नै ।’

उनका बुझाइमा, पहिलेको समयमा लोक गीत–संगीत ‘संकलित’ थियो, बढी प्राकृतिक थियो । तर, अहिले आफैंले कथेर–बुनेर लोक गीत–संगीतमा लागिएको अवस्थामा भने केही ‘कृत्रिमता’ झल्कन्छ जसमा त्यति मर्म नहुन पनि सक्छ । ‘पहिलेका संगीत र शब्दमा हामीले भोगेका क्षणहरू हुन्थे, ती इतिहासझैं छन् । पहिले ३/४ रातसम्म दोहोरी गीत चलिरहन्थ्यो, भाका र शब्द अघि बढेको बढ्यै गर्थ्यो । रोदीमा सहभागी हुनैका लागि कहिले भाले त कहिले धान बेचेरै पनि जाने गर्थ्यौं,’ उनी सम्झन्छन्, ‘अहिले संख्या मात्रै बढेको छ तर, मौलिकता भने हराउँदै गएको छ । लोकगीत संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि अलग्गै सेन्सर बोर्ड चाहिने अवस्था छ । यो स्वनियन्त्रणको पद्धतिसमेत हो, अन्यथा गोजीमा पैसा हुनासाथ लोकगायक (वा गायक) भइहाल्ने अवस्था यहाँ बढेको छ ।’

स्कुले जीवनमै लहडी बनेर आफ्नो नाममा ‘विरही’ टाइटल राखेका अमर नेपालमा ‘अम्बर गुरुङ’ नामहरूले गीत–संगीत जगत्मा नामकाम बनाएकामा दंग पनि देखिन्छन् । पोखराका अम्बर गुरुङ पोखरेली, लमजुङका अम्बर गुरुङ तमु, राष्ट्र गान धुनका रचयिता अम्बर गुरुङ र लोकदोहोरीमा आफूसमेत गरेर नामको अनौठो संयोग बनाएकामा उनी अचम्मित पनि छन् । तर, नाम चल्यो अथवा पपुलर भइयो भन्ने भ्रममा गीत–संगीतको मूल जरो र मौलिकताबारे ख्याल राख्नु नहुने भोगाइ पनि उनले बेहोरेका रहेछन् । एकपटक अमर विरहीले रेडियोमा रेकर्ड गराएका रहेछन्—

यो मायाको रेलिमाई घर कता पर्‍यो

मैले माया लगाउने सुर गर्‍यो...’

तर, यो गीत रेडियोमा बज्न थालेपछि एक जना गन्धर्व गायकले उनीमाथि ‘बात’ लगाएका रहेछन् । ‘यो मेरो गीत हो, कसरी अर्कैले गाउन सकेको हो ?’ भन्दै आएछन् । गल्ती त भइहाल्यो, अमरले यो गीत कहींकतै सुनेर ‘संकलन’ भनेर गाएका रहेछन् । अब रेकर्डका आधारमा अमरकै गीत ठहर भए पनि लोक संकलन र भाकाका आधारमा पूर्णबहादुर गन्धर्व (गोर्खा) कै गीत थियो त्यो । अमरले यो तीतो सत्यलाई स्विकारे पनि र संकलनको साटो आफैं सिर्जना थाले ।

लोकगीत र भाकाको विशेषता के पनि हो भने यसले भिन्न भूगोल, बासिन्दा र जनजीवनको झल्को पनि शब्द वा भाकाबाट उतारिरहेको हुन्छ । अमरका एक जना धादिङे साथी थिए– रामेश्वर सापकोटा । अमरले धादिङ, गोगनपानी जोडिएको एउटा गीत र भाका तयार गरेपछि उनै रामेश्वरले यसमा लगानी गरेर रेकर्ड गराइदिएका रहेछन्, जसमा शब्द थियो—

‘हे म त हजुर धादिङे ठिटो

कसैसँग बोल्दिन नमीठो

गोगनपानीमा

के–के हुन्छ थाहा छैन जिन्दगानीमा !’

पछि गएर यो गीत यसरी पपुलर भयो कि अमर विरही गुरुङको परिचय नै ‘गोगनपानी’ झैं बन्यो । सांगीतिक ज्ञान र गहिराइ नलिईकन दोहोरी लोक गायन विधामा नाम बनाउन थालेका अमरलाई यही गीतका आधारमा धेरैले ‘धादिङे’ पनि भन्ने गरेका रहेछन् । ‘कहिलेकाहीँ जे–जति नाम बनाए पनि के भएको छ र (?) भन्ने लाग्छ,’ आफूले बितेको ३ दशकमा पाएका ३ बोराभन्दा बढी पदक, मान–सम्मानका फ्रेम र दोसल्लाको रास खोतल्दै अमरले सुनाए, ‘अहिले यही आधा कट्ठा जमिनमा बसेको घरमा चलेको घरेलु लोकल होटलका भरमा जीउज्यान पालिएको छ । बोरामा राखेको ताम्रपत्र भेला गरेर गाल्न पाए पनि केही दाम आउने थियो कि भन्ने लागिरहन्छ ।’

‘काठमाडौं सिंहदरबार

यो मनजस्तो त्यो मन भइदिए

पहिले नै हुन्थ्यो घरबार’

यसो भनिरहँदा गाउँले चुलोभित्रबाट इन्द्रमाया गुरुङ (श्रीमती अमर) बाहिर आइन् । सिसाको ग्लासमा कोदाको लोकल रस भरेर लोकगायक श्रीमान्का सामु राखिदिइन् । अनि भनिन्, ‘संसारलाई फेर्छौं भनेर हिँड्ने नेताहरूका पछि लागेपछि यस्तै हो, आज उनीहरू आफैं फेरिएर कता हो कता पुगिसकेका छन् । अमर विरहीहरू भने ‘विरही’ बनेर यता नारायणी तीरमै बसिरहेका छन् ।’

‘हे नसोच है दायाँ र बायाँ

जिन्दगानी दुई दिनको रामछाया

सलल बग्यो गण्डकी

आज सँगै, भोलि त कहाँ हो काँ

यस्तै छ हाम्रो जिन्दगी’

प्रकाशित : चैत्र ७, २०७७ ०९:३१
पूरा पढ्नुहोस्
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
×