कर्णाली नदीबाट कटान बढ्दै

कर्णाली चिसापानीदेखि भारतको सिमानासम्म कैलालीतर्फको किनारमा करिब ४० किलोमिटर तटबन्ध निर्माण भइसकेको छ । तर तटबन्ध नभएको ठाउँमा नदीले बढी कटान गरिरहेको रानी जमरा कुलरिया सिँचाइ आयोजनाले जनाएको हो । बर्सेनि वर्षायाममा हुने नदी कटान रोक्न ४० किलोमिटर तटबन्ध निर्माण भइसकेको र करिब ५ किलोमीटर तटबन्ध बनाउन बाँकी छ ।

सिँचाइ आयोजनाको कमान्ड एरियामा खेतीयोग्य जमिन जोगाउन कर्णाली नदीबाहेक मोहना र पथरैया नदीमा पनि तटबन्ध निर्माण गरिएको सिँचाइ आयोजनाले जनाएको छ । कर्णाली नदी कटानले यहाँका स्थानीयलाई वर्षायाममा बर्सेनि त्रास हुने गरेको छ । नदी कटानले कर्णाली नदी गाउँ पस्छ कि भनेर टीकापुर नगरपालिकाका बासिन्दालाई त्रास हुने गरेको हो । पानीको बहाव बढेसँगै तटबन्ध भएको ठाउँमा नदीले कटान गर्ने भएपछि भँगालो बस्तीतिर पस्ने जोखिम रहेको स्थानीयले बताए ।

कर्णालीको बहाव टीकापुरतर्फ बढी आएको र कटान पनि बर्दियातिरभन्दा कैलालीतर्फको किनारमा बढी बनाएकाले यहाँका स्थानीयलाई त्रसित बनेका छन् । स्थानीय निर्मला कडायतले भनिन्, ‘नदी बस्तीमा पसे कसैले जोगाउन सक्दैन । जनधनको धेरै क्षति हुन्छ ।’ टीकापुरको दक्षिणी भाग वडा नं. ५, ७, ८ र ९ मा बढी जोखिम रहेको उनले बताइन् । टीकापुर नगरपालिका–८ का वडाध्यक्ष दीर्घ ठकुल्लाले टीकापुरको दक्षिणपूर्वी भाग पहिलेदेखि बाढीको चपेटामा पर्दै आएको र अहिलेसम्म त्रासमुक्त हुन नसकेको बताए । उनले भने, ‘तटबन्ध भए पनि नदीले कटान गर्न छोडेको छैन ।’

एक वर्षमै भत्कियो तटबन्ध

कर्णाली नदी नियन्त्रणका लागि टीकापुरको शाहीपुरमा बनाइएको तटबन्ध एक वर्षमै भत्किएको छ । रानी जमरा कुलरिया सिँचाइ आयोजनाले आर्थिक वर्ष २०७६/०७७ मा आपत्कालीन नदी नियन्त्रण कामको ठेक्का लगाएको थियो । गत आर्थिक वर्षमा नदी नियन्त्रणको काम सम्पन्न भएको थियो ।

आयोजनाका इन्जिनियर निर्मल दाहालले बर्दियातर्फको किनारमा नदीले कटान तीव्र बनाएपछि बर्दियाका स्थानीयले तटबन्धको स्परको तारजाली काटिदिएका थिए । त्यसपछि तटबन्ध भत्किएको शाहीपुरका स्थानीयले आफूहरूलाई जानकारी दिएको बताए । ‘ठेकेदारले काम समाप्त गरेपछि एक वर्षजति उसको जिम्मा हुन्छ,’ उनले भने, ‘शाहीपुरको ठेक्काको काम गरेको ठेकेदारको जिम्माको समय समाप्त भइसकेको छ । तारजालीले गरिएको तटबन्धको ग्यारेन्टी पनि हुन्न ।’

कर्णाली नदीको कटान रोक्न रानी जमरा कुलरिया सिँचाइ आयोजनाले निर्माण गर्दै आएको आपत्कालीन तटबन्धका लागि ढुंगा अभाव भएको छ । आपत्कालीन कटान कार्य रोक्न आयोजनाबाट ठूला ढुंगा हाल्ने गरी ठेक्का भएको हो । ठूला ढुंगा आपूर्ति हुने लम्कीचुहा नगरपालिका तथा मोहन्याल गाउँपालिका क्षेत्रबाट ढुंगा निकाल्न बन्द गरिएपछि ढुंगा अभाव भएर तटबन्ध निर्माण प्रभावित भएको छ ।

ठुला ढुंगा नपाएपछि ठेकेदारहरूले काम रोकेको आयोजनाका इन्जिनियर दाहालले बताए । उनले भने, ‘नदी कटान भइरहेको ठाउँमा जहा ठूला ढुंगा प्रयोग भएको छ, त्यहाँ कटान रोकिएको छ ।’ वर्षाका बेला नदी कटान रोक्न करिब ९ हजार घनमिटर जति ठूला ढुंगा आवश्यक रहेको इन्जिनियर दाहालले बताए ।

ढुंगा निकालेमा आफूहरू पहिरोको जोखिममा पर्ने भनेर स्थानीय तहले निकाल्न नदिएको सम्बन्धित पालिकाका प्रतिनीधिले आफूहरूलाई जानकारी गराएको दाहालले बताए ।

ठेकेदारले काम गरेनन्

सत्ती कर्णाली सामुदायिक वन किनारको कर्णाली नदीमा तटबन्धको ठेक्का लिएको निर्माण कम्पनीले काम नगर्दा नदी कटान भइरहेको छ । रानी जमरा कुलरिया सिँचाइ आयोजनाअन्तर्गत सत्ती कर्णाली सामुदायिक वन किनारमा तटबन्धका लागि हाइग्रिभा सिद्धि साई प्रकाश जेभी निर्माण कम्पनीले लापरबाही गरेको हो ।

२०७२ मा तटबन्ध निर्माण कार्यको सम्झौता गरेको कम्पनीले पटक पटक म्याद थप्दै गत मंसीरसम्म म्याद थप गरिएको भए पनि कम्पनीले काम पूरा नगरेको सिँचाइ आयोजना कार्यालयले जनाएको छ ।

ठेकेदारको लापरबाहीले समयमा काम नहुँदा सास्ती भोग्नुपरेको सत्ती कर्णाली सामुदायिक वनका अध्यक्ष धनसिंह साउँदले बताए । उनले भने, ‘तटबन्ध बनाउने भनेर नदी किनारका रूख काटिदियो तर तटबन्ध निर्माण नभएपछि कर्णाली नदी गाउँमा पस्ने खतरा बढेको छ ।’ सामुदायिक बनको करिब ५० विघा वन क्षेत्र कटान भइसकेको छ भन्दै उनले रूख काटिएकाले सजिलै नदी कटान भइरहेको बताए ।

हाइग्रिभा सिद्धि साई प्रकाश जेभी निर्माण कम्पनीले लापरबाही गरी काम सम्पन्न नगरेकाले कारबाही प्रक्रिया अघि बढाइसकिएको आयोजनाका सिनियर डिभिजन इन्जिनियर विदुरमान श्रेष्ठले बताए । उनले भने, ‘मंसिरमा म्याद सकिएको हो । कोभिडलगायतका कारण देखाएर नेपाल सरकारले नीतिगत निर्णय गरेमा हाम्रो केही लाग्दैन होइन भने कारबाही प्रक्रिया अघि बढाइसकिएको छ । कम्पनीलाई नियमअनुसार कारबाही हुन्छ ।’

परम्परागत तरिकाले कटान रोक्ने प्रयास

कर्णाली नदीले शाहीपुरमा कटान तीव्र बनाएपछि परम्परागत तरिकाले नदी नियन्त्रणको काम भइरहेको छ । बाँस, झालापाता र बोराको सहायतामा नदी किनारमा तटबन्धको काम भइरहेको हो । शाहीपुरमा करिब ५ सय मिटरमा खतरा छ । खतरा रहेको यो ठाउँमा स्थानीय, प्रहरी र सेनाको समूहले नदी नियन्त्रणको प्रयास गरिरहेको रानी जमरा कुलरिया सिँचाइ आयोजनाका इन्जिनियर दाहालले बताए ।