विकासका नाममा खोला दोहन बढ्यो

दोहनका कारण जिल्लाको प्राकृतिक सम्पदाको रूपमा चिनिने शारदा, बबई नदी, बन्गाड, त्रिवेणी, मास खोला, संग्रहीलगायत जिल्लाभरिका अधिकांश खोला मात्र नभई खेतीयोग्य जग्गा र बस्तीसमेत जोखिममा परेका छन् । हिजोआज कतिपय खोलामा ढुंगा, बालुवा पाउनै मुस्किल हुन थालेको छ ।

स्थानीय तहबाट ठेक्का लिएका ठेकेदारले आईईईमा तोकेभन्दा बढी गिट्टीबालुवा निकाल्दा शारदा नदी, बन्गाड, त्रिवेणीलगायत खोलाको गहिराइ बढेकाले खेतीयोग्य जग्गामा सिँचाइको समस्या देखिएको छ । खोलाबाट माछासमेत हराउँदै गएका छन् ।

संरक्षण गर्ने जिम्मेवारी पाएको स्थानीय तहले नै स्थानीय स्रोतका नाममा टेन्डर गर्दै आएका छन् । विकास निर्माणको काममा गिट्टीबालुवा उत्खनन गर्न पाउने व्यवस्था मिलाएपछि कालीमाटी गाउँपालिकाभित्र पर्ने शारदा, बबई नदीलगायत अन्य खहरेखोलामा दोहन बढेको कालीमाटी गाउँपालिका ५ का स्थानीय तथा माओवादीका नेता पुरुषोत्तम भट्टराईले बताए । सम्बन्धित निकायले कहाँबाट उत्खनन गर्ने/नगर्ने मापदण्ड बनाए पनि विकासको काममा निर्माण कम्पनी, उपभोक्ता समितिलगायत अन्यले मापदण्डबाहिर गएर खोलाजन्य वस्तु उत्खनन गरिरहेको उनको भनाइ छ । ‘खोला दोहन तथा गिट्टीबालुवा उत्खननले गर्दा खेतीयोग्य जग्गा सिँचाइको अभावमा पाखोमा परिणत हुँदै आएका छन्,’ उनले भने, ‘केही स्थानमा नजिकै नदी भए पनि खोलाको गहिराइ बढेकाले खेतमा सिँचाइ गर्न कुलो नहुँदा पम्प सेट जडान गर्नुपर्ने अवस्था छ ।’ नदीको बीचभागबाट डोजर लगाई उत्खनन गर्न नपाइने भए पनि अहिले खुलेआम विकास निर्माणको काम गर्ने कम्पनीले डोजरले गिट्टीबालुवा तान्दै आएकाले शारदा नदीमा भएका ढुंगाहरू देखिन छाडेका छन् ।

जसका कारण खाल्डाखुल्डी भएकाले डुबेर ज्यान जान सक्ने अवस्था रहेको त्रिवेणी गाउँपालिका १ तल्नो काभ्राका खड्कबहादुर बस्नेतले बताए । दोहनका शारदाको गहिराइ बढ्दा वर्षात्को समयमा आउने भेलले विभिन्न किसिमको क्षति पुर्‍याउँदै आएको र नदी वारपार गर्न गाह्रो हुने उनले जनाए । जथाभावी खोला दोहन नगर्न बारम्बार आग्रह गर्दै आए पनि सम्बन्धित निकायले कुनै चासो नदेखाएको उनको गुनासो छ । ‘विकास निर्माणका नाममा भएको दोहनले अहिले कसैले घर, शौचालय निर्माण गराउनुपर्दा सजिलै बालुवा पाइँदैन, धेरै तल पुग्नुपर्छ । उस्तै परे धेरै रकम खर्च गरेर भेरी नजिकैबाट टेक्टरमा घरसम्म ल्याउनुपर्छ,’ बन्गाड कुपिण्डे नगरपालिका १० ढोरपिपलका वर्ष ४५ का हेरम घर्तीले भने, ‘पहिला खोलामा प्रशस्त ढुंगा थिए । घर नजिकैको खोलामा माछा पाइन्थे । अहिले न ढुंगा छ, न माछा ।’

खोलाजन्य वस्तु उत्खननले जिल्लाका खेतीयोग्य जग्गामा सिँचाइका लागि किसानले विभिन्न किसिमका समस्या झेल्नुपरेको छ । सिँचाइका लागि बाँध बनाउनुपर्ने अवस्था आएको कृषि विकास कार्यालय सल्यानका प्रमुख भरतकुमार बस्नेतले बताए । उत्खननले गर्दा केही खेतीयोग्य जग्गासमेत मासिएको उनले जनाए । जथाभावी उत्खननले खोलामा पानी पातलिने समस्या पनि आउने उनको भनाइ छ । विकास निर्माणको काम गर्दा निर्माण कम्पनीले खोला जन्य वस्तु उत्खनन गर्दा कतै कुलो, कतै खोलै पुरिए पनि अहिलेसम्म त्यस्तो गम्भीर खालको समस्या नआएको कालीमाटी गाउँपालिकाका अध्यक्ष दानबहादुर खत्रीले सुनाए । केही वर्षअघि पालिकामा एक योजनाका लागि क्रसर सञ्चालन गर्दा केही समस्या आएको र अहिले बन्द भएकाले त्यत्ति समस्या नभएको उनको दाबी छ । पालिकाले गिट्टीबालुवा उत्खननका लागि प्रत्येक दुई वर्षमा आईईई गरेर मात्र टेन्डरको आह्वान गर्दै आएको उनको भनाइ छ ।

ठूला योजनाका लागि सम्बन्धित निकायबाटै गिट्टीबालुवा उत्खनन गर्न पाउने इजाजत आउने भएकाले पालिकाले त्यसमा कुनै रोक लगाउन नसकेको बताउँदै त्रिवेणी गाउँपालिका अध्यक्ष खिमबहादुर रावतले उत्खनन गरेबापत कर मात्र लिँदै आएको सुनाए । पालिकाले सञ्चालन गरेको योजनाका लागि खोलाजन्य वस्तु उत्खनन गर्दा शुल्क नलाग्ने उनको भनाइ छ । जिल्ला प्रशासन कार्यालय सल्यानका सहायक प्रजिअी थमन खड्काले मापदण्ड नपुर्‍याई उत्खनन गरेकालाई कारबाही हुने बताए ।