नेपालगन्जका महादानीहरू

एकाध आना र धुर जग्गाका लागि मारामार चल्ने समयमा यतिका धेरै जग्गा कसले दियो होला भनेर उनले सोधीखोजी गरे । दाताको वृत्तान्त सुनेपछि उनले भने, ‘महान रहेछन् ।’

यति धेरै जायजेथा दिन सक्ने दानवीर हुन्, नेपालगन्जका ५८ वर्षीय जयकेश सिंह । सीमावर्ती रुपैडिहाको नेहरू स्मारक इन्टरकलेजमा कक्षा १० मा पढ्दा जयकेशको परिवार आर्थिक संकटमा थियो । सन् १९८० मा स्कुल फी तिर्न सय रुपैयाँ नहुँदा आफूले हरेस खाएको उनी अझै पनि सम्झिराख्छन् । त्यतिबेला बाबु तप्तबहादुरले अनेकतिर हारगुहार गरेर ३५ रुपैयाँ खोजिदिए । बाँकी पैसा भने विद्यालयले बेहोर्‍यो । यही पुरानो घटनाले जयकेशलाई पैसाको महत्त्व मात्रै बुझाइदिएन, समाजका लागि केही गर्न जरुरी छ भन्ने पनि बुझाइदियो ।

उनले पढाइ रोकिन दिएनन् । सन् २०१२ मा शिक्षा शास्त्रमा एमए गरे । खोज्दै जाने हो भने सिंहका पुर्खाहरू भारतको आगरानजिक मैनपुर राज्यका राजारजौटा रहेको खुल्छ । झन्डै ५ सय वर्ष पहिले औरंगजेबको अत्याचार सहन नसक्दा शरण खोज्दै उनका पुर्खाहरू बाँके आएर घनघोर जंगली क्षेत्र रहेको असमानपुर, सूर्जपुर, सुन्दरपुर र परसनपुरका चार मौजामा बसे । यो त्यतिबेलाको कुरा हो, जतिबेला नेपालले बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुरसमेत प्राप्त गरिसकेको थिएन । पुर्खाहरूको यो संघर्षबारे जानकार सिंहले सुनाए, ‘कति बेला के हुन्छ ? जिन्दगी कुन मोडमा पुग्छ भन्ने टुंगो छैन । त्यसैले समाजप्रति समर्पित हुने बाटो रोज्नु नै उपयुक्त लाग्यो ।’

^{बालसुधार गृहलाई ४ बिघाभन्दा बढी जग्गा दान गरेका जयकेश सिंह ।}

सेवा मार्गमा मिल्ने आनन्द बेग्लै रहेको बताउने जयकेशले २०६७ भदौ ६ मा १५ करोड मूल्यबराबरको ४ बिघा २ कट्ठा जमिन बालसुधार गृहलाई दान दिँदा निकै चर्चा भयो । धेरैले उनको निर्णयमा अचम्म मात्रै मानेनन्, कतिले त झट्टै विश्वास पनि गरेनन् । ‘मानव कल्याण नै सबैभन्दा ठूलो पुँजी हो, जुन कहिलै नासिँदैन, सकिँदैन’ भन्ने उच्च आदर्शलाई आफूले अनुसरण गरेको बताउने जयकेशले भने, ‘मृत्युपछि पनि मानिस जीवन्त रहन सक्नुपर्छ । त्यही सोचका साथ सबै दान दिएँ ।’

बालबिझाइँका घटनामा नाबालिगलाई कानुनले जेल पठाउँदैन । कसुरको अवस्थाअनुसार सुधारगृह पठाउँछ । नेपालगन्जमा सुधारगृह निर्माणको योजना बनेको थियो । तर, आवश्यक जग्गा व्यवस्थापन गरिएको थिएन । त्यही बेला जयकेश अघि सरेर दान दिने निर्णय गरे । उनी र पत्नी इन्दुको नाम जोडेर सरकारले डुडुवा गाउँपालिका–६ को असमानपुरमा जयेन्दु बालसुधार गृह निर्माण गरेको छ । जुन देशका अन्य ८ वटामध्ये सुधारगृहभन्दा व्यवस्थित र भव्य छ । २ सय ५० जना क्षमताको छ । सिंह सुधारगृहमा आइपुग्ने बालकहरू भविष्यका असल नागरिक बनेर फर्केको देख्न चाहन्छन् । उनी आफैं त्यहाँ रहेकाहरूले खानबस्न र पढ्न पाएका छन् कि छैनन् भनेर बारम्बार चासो राख्छन् । भन्छन्, ‘एक–दुई दिन बिराएर गइरहन्छु । सुधारगृहमा नपुगेसम्म उनलाई निद्रा लाग्दैन ।’ अहिले सामाजिक सेवामा खटिनेबाहेक सिहसँग कुनै पेसा, व्यवसाय छैन । उनले अहिलेसम्म दान दिएकोमध्ये ३ बिघा जमिन पनि पुर्खौली सम्पत्ति हो भने १ बिघा १२ कट्ठा बाबुछोराको कमाइ हो ।

जयकेशको दान यात्रा यतिमै रोकिएन । मृत्युपछि पनि समाजमा आफ्नो पहिचान छाडेर जाने चाहना राख्ने उनले २०७९ वैशाख १४ मा अलिकति बचेको १० कट्ठा जमिन र घर पनि वृद्धाश्रमका नाममा दान दिए । नेपालगन्ज–९ चारबाहिनी अड्डा अगाडिको पौने ७ धुर (११६ वर्गमिटर) जग्गामा बनेको पुरानो घरमा बस्दै आएका निःसन्तान सिंह दम्पती त्यहीँ बुढ्यौली गुजार्ने योजनामा छन् । सिंहको घरको भुइँतलामा मेडिकल छ । त्यसकै भाडाबापत आउने मासिक २० हजार रुपैयाँले जीवन धानिरहेका छन् । महादानको यात्राबाट खुसी मिलेको बताउने उनीहरू सामान्य जीवनयापन गर्छन् । समाजलाई कुनै सरसहयोग चाहिए खटिएर लागिहाल्छन् ।

समाजमा भ्रष्टाचार र अनुचित ढंगले अकुत सम्पत्ति कमाउने होडबाजी तीव्र छ । यस्तो दौडमा जयकेशले अंगालेको सतकर्मले मानवता जीवित रहेको संकेत गर्छ । ‘यस्ता मानिस विरलै भेटिन्छन्,’ उपसचिव खत्रीले भने, ‘आफू वृद्धाश्रममा बस्ने गरी भएको घरजग्गा र सम्पत्ति कसले दान दिन सक्छ ? मेरो कल्पनाभन्दा बाहिरको कुरा हो ।’

***

नेपालगन्जमा दानवीरको नाम लिँदा नछुट्ने नाममध्ये कप्तान फत्तेजंग शाह र उनकी पत्नी बालदिव्यश्वरी हुन् । २०३८/३९ सालतिर बालदिव्यश्वरीको आँखामा समस्या देखियो । त्यतिबेला आँखाका रोगको उपचार न नेपालगन्जमा सहज थियो, न त काठमाडौंमा । धेरै भौंतारिएपछि उनीहरूले भारतको सीतापुरस्थित अस्पताल पुगेर उपचार गराए । त्यो खर्च र दुःखले उनीहरूलाई भारतबाट फर्केपछि नेपालगन्जमा आँखा अस्पताल खोल्ने निर्णय पुर्‍यायो ।

^{श्रीजंग शाह र उनकी पत्नी रुद्रकुमारी बाबुआमा फत्तेजंग र बालदिव्यश्वरीको सालिक अगाडि ।}

अनि २०४२ फागुन ११ मा नेपालगन्जको फुटेग्रास्थित २० कोठाको राणाकालीन भव्यमहल र एक बिघा ६ कट्ठा साढे ७ धुर जग्गा आँखा अस्पताललाई दिए । जसको अहिलेको चलनचल्तीको मूल्य १० करोडभन्दा बढी छ । जहाँ अहिले २ सय ५० शय्याको फत्तेवाल आँखा अस्पताल ठडिएको छ ।

यिनै दानवीर दम्पतीको बाटो पछ्याए छोराबुहारी श्रीजंग र रुद्रकुमारीले । बाबुको सत्मार्ग पछ्याउँदै श्रीजंग दम्पतीले २०७४ फागुन ३ मा काठमाडौं कान्तिपथको होटल एलो प्यागोडासँग जोडिएको कित्ता नम्बर ११२३ र ११२४ को ३ रोपनी ३ आना जग्गासँगै घर श्रीकुञ्ज फत्तेवाल आँखा अस्पताललाई नै दान दिए । अहिलेको चलनचल्तीको उक्त घर जग्गाको मूल्य करिब २ अर्ब रुपैयाँ पर्ने अस्पतालले जनाएको छ । राजनीतिशास्त्रअन्तर्गत कूटनीति र अन्तर्राष्ट्रिय कानुनमा स्नातकोत्तर श्रीजंगको समाज सेवाप्रतिको लगावमा सारथि थिइन् पत्नी रुद्रकुमारी । जसको २०३९ चैत २० मा निधन भयो ।

फत्तेवाल आँखा अस्पतालका प्रबन्ध निर्देशक डा. कौशलकुमार बर्मा श्रीजंग र रुद्रकुमारीलाई आँखाको ज्योतिभन्दा फरक नपर्ने बताउँछन् । उनले भने ‘श्रीजंगमा समाजलाई योगदान गर्नुपर्छ भन्ने पवित्र भावना छ । यस्ता मानिस कमै छन् ।’ एक अर्बभन्दा बढी मूल्यको घरजग्गा दान दिँदा श्रीजंगले आफ्नै सन्तानसँग कानुनी लडाइँ लडेका थिए । जग्गादान दिन लागेको थाहा पाएपछि श्रीजंगलाई ‘मानसिक सन्तुलन ठीक नभएको’ प्रमाणित गरी जग्गा हत्याउने दाउपेच चलेको थियो । त्यसका लागि २०७४ मा चिकित्सकबाट ‘नक्कली प्रमाण’ जुटाउँदै दान दिनबाट रोक्ने प्रयासमा उनकी छोरी ईश्वरी राणा अग्रसर भएकी थिइन् । जबकि अथाह सम्पत्तिका मालिक सुवर्णशमशेरका छोरा रुक्मशमशेरसँग विवाह गरेकी छोरीले तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी र गृहमन्त्रीका मुख्य सचिवलाई भनसुन गरेर मालपोत कार्यालयबाट घरजग्गा दान दिन नपाउने गरी २०७४ असोज ३० मा रोक्का गराएकी थिइन् ।

^{शाह परिवारले घरजग्गा दान दिएपछि खुलेको फत्तेवाल आँखा अस्पताल ।}

श्रीजंगले यो घटनाबारे आफ्नो आत्मकथा ‘कथा मेरो जीवनको’ मा विस्तृत रूपमा उल्लेख गरेका छन् । उनले लेखेका छन्, ‘म त झसंग भए । कसले रोक्यो मेरो सम्पत्ति ? स्तब्ध भएँ । सीडीओलाई सोध्दा माथिको आदेश भने । त्यो बेला शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री थिए । उनलाई पनि भेट्न गएँ । भेट दिएनन् । अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगमा पुगें । प्रमुख दीप बस्न्यातले प्रधानमन्त्रीको कार्यालयबाट आएको आदेश भने । पछि थाहा भयो सरकारका मुख्य सचिव लोकदर्शन रेग्मीले सारा सम्पत्ति रोक्का गरिदिनू भनेर आदेश गरेका रहेछन् ।’

यस्तो रहस्य चाल पाएका श्रीजंग वीर अस्पताल पुगे । स्वास्थ्य परीक्षण गराए । मानसिक र शारीरिक रूपमा स्वस्थ भएको प्रमाणपत्र वीर अस्पतालले दियो । त्यही प्रमाण लगेर अदालतमा जग्गा दान दिन पाउनुपर्ने भन्दै उभिए । प्रबन्ध निर्देशक कौशल कुमारले सुनाए, ‘२०७४ कात्तिकमा न्यायाधीशले निरोगी भएको फैसला सुनाए । त्यसपछि मात्रै अस्पताललाई जग्गा दान दिन सफल हुनुभएको थियो ।’ यसरी आफ्नै सन्तानसँग कानुनी लडाइँ लडेर महादानी भए श्रीजंग । नेपालगन्जले भव्य रूपमा नागरिक अभिनन्दन गरेको थियो । पछिल्ला ४/५ महिनादेखि श्रीजंगको स्वास्थ्यमा समस्या देखिन थालेको छ ।

श्रवण शक्ति कम हुँदै गएको छ । अस्पतालले उनको शेषपछि मात्र उक्त घरजग्गा भोग गर्न पाउने छ । बस्न अर्को घर नभएकाले ९९ वर्षीय श्रीजंग हाल दान दिएकै घरमा बस्दै आएका छन् । सारा सम्पत्ति दान दिएका उनलाई अहिले स्याहारसुसार गर्ने आफन्त छैनन् । अस्पतालका अनुसार दुई नर्स र दुई कामदारले उनको रेखदेख गर्दै आएका छन् ।

अहिले भारतको बहराइच, गोन्डा, गोरखपुर, सीतापुर, बाराबंकी, लखनउ, अयोध्या, फौजावाद, सुल्तानपुरजस्ता सहरबाट ठूलो सख्यामा बिरामीहरू उपचार खोज्दै फत्तेबाल आँखा अस्पताल आउँछन् ।

भारतमा भन्दा सस्तो र राम्रो उपचार हुने भएकाले फैजावादबाट मोतियाबिन्दुको शल्यक्रिया गर्न आएका छोटु खान घर फर्किने तरखरमा थिए । उनले सुनाए, ‘मैले त यो सरकारी अस्पताल होला भन्ने सोचेको थिएँ । तर एउटा व्यक्तिले दानको जगमा उठेको अस्पताल हो भन्ने थाहा पाउँदा पत्यारै लागेन । यस्तो काम त ठूलै दिलवालाले मात्र गर्न सक्छ ।’ गैरनाफामूलक तथा गैरसरकारी अस्पतालका रूपमा सञ्चालित यो अस्पतालबाट अहिले दैनिक ४/५ सयले सेवा प्राप्त गर्छन् भने वार्षिक १ लाख ४० हजारभन्दा बढीले आँखासम्बन्धी विभिन्न रोगको उपचारको सेवा पाइरहेका छन् ।

श्रीजंगका भान्जा डा. धवलशमशेर राणाले मामाको सम्मानमा नगरप्रमुख हुँदा त्रिवेणी मोडदेखि पूर्व फुलटेग्रा जाने मार्गलाई ‘फत्तेवाल आँखा अस्पताल मार्ग’ नामकरण गर्न चाहेका थिए । धवलको चाहना भने अधुरै छ ।

***

नेपालगन्जले सम्झिने अर्को दानवीर औतारदेइ कसौधन चौधराइन हुन् । विसं १९५४ मा भारतको गोन्डमा जन्मेकी चौधराइनको २०२८ भदौ ६ मा ७४ वर्षको उमेरमा निधन भएको थियो । तर दिवंगत भएको यतिका वर्षपछिसम्म पनि नेपालगन्जमा उनलाई सम्झिने धेरै छन् । चौधराइनले स्थानीय नारायण माविलाई झन्डै साढे ५ कट्ठा, २००७ मा महेन्द्र बहुमुखी क्याम्पसलाई १३ बिघा, भेरी अस्पताललाई ५ कट्ठा र जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालयलाई ३ कट्ठा जग्गा दान गरेर शिक्षा, स्वास्थ्य र समाज सेवामा योगदान गरेकी थिइन् । ‘उनले स्कुललाई जग्गा दान दिएकाले नेपालगन्जमा शिक्षाको उज्यालो फैलन सघायो,’ नारायण माविका प्रधानाध्यापक तरुण गौतमले भने, ‘उनको दया र त्यागको जगमा ठडिएको स्कुलबाट सामाजिक र शैक्षिक क्रान्ति ल्याउन सघाएको छ ।’

^{शिक्षा र स्वास्थ्य क्षेत्रका लागि मूल्यवान जग्गा दान दिने औतारदेइ कसौधन चौधराइनको सालिक भेरी अस्पतालमा ।}

नेपालगन्जका लक्ष्मीनारायण चौधरीसँग विवाह गरेर आएकी उनले समाजमा शिक्षा विकासका लागि कैयन् प्रयास गरेकी थिइन् । आफूले पढ्न पाएकी थिइनन्, तर उनले शिक्षाको महत्त्व बुझेकी थिइन् । ‘पुण्यकर्मले उनलाई समाजमा चीरकालसम्म स्मरणीय बनाएको छ,’ उनका बारेमा जानकारी राख्ने पत्रकार विजयकुमार बर्मा भन्छन्, ‘आफू पढन नपाए पनि नेपालगन्जमा शिक्षामा उनको योगदान अतुलनीय छ ।’

योगदानको सम्मानस्वरूप भेरी अस्पताल अगाडि औतारदेइको सालिक छ । सालिकको अनावरण २०७० असोज १३ मा तत्कालीन उपराष्ट्रपति परमानन्द झाले गरेका हुन् । निःसन्तान भएकाले औतारदेइ नेपालगन्जमा दान दिएकोबाहेक शेष केही छैन । जति छन् उनले दिएको योगदानको चर्चा र प्रशंसक मात्र । कसौधन वैश्य समाजका अध्यक्ष नन्दलाल वैश्य भन्छन्, ‘धेरै सम्पत्ति दान दिनुभयो । केही बिक्री गर्नुभयो । अहिले उहाँको घरबाससमेत छैन ।’