'काठमाडौंको हावा दैनिक ६/७ खिल्ली चुरोट खाए बराबर छ'

उपत्यकाको वायु गुणस्तर धेरै नै नराम्रो देखिएको छ । विश्वकै सबैभन्दा प्रदूषित सहरमा काठमाडौं दर्ज भएको छ । वायु प्रदूषण र काठमाडौं सहरलाई कसरी बस्नलायक सहर बनाउन सकिन्छ भन्ने विषयमा केन्द्रित भएर इकान्तिपुरका लागि गोविन्द पोखरेलले वातावरण अध्येता एवं अनुसन्धानकर्ता उत्तमबाबु श्रेष्ठसँग गरेको कुराकानीको अंशः

तपाईं लामो समयसम्म विदेशमा बस्नुभयो, विभिन्न देशका सहरहरु पनि घुम्‍नुभयो । ती सहर र काठमाडौंलाई कसरी तुलना गर्नुहुन्छ ?

मैले देखेका, घुमेका, बसेका थुप्रै सहरहरुको तुलानामा सहर बन्न चाहिने भौगोलिक अवस्थिति, वातावरण, ऐतिहासिकता, जनतामा हुने विविधता अनि एउटा ऐतिहासिक सम्पदाको अवस्था हेर्दा 'काठमाडौं इज अ एमेजिङ सिटी' हो । कुनै सहरहरु मरुभूमिमा छन्, कुनैको ३० वर्षभन्दा पुरानो इतिहास छैन, कुनैमा नदी पनि छैन । यहाँ सबै कुरा छ । तर अहिलेको काठमाडौंचाहिँ मानव बसोबासका लागि लगभग अनुपयुक्त छ । किनभने बच्चालाई खेल्ने, बुढाबुढीहरुले टहलिने, पैदालयात्रीले हिँड्ने सबै हिसाबले नदीहरुको अवस्था, जनस्वास्थ्यको हिसाबले अब यो सहर मानव बसोबासका लागि अनुपयुक्त भएको छ । अहिले त वायु प्रदूषणको हिसाबले संसारकै सबैभन्दा प्रदूषित सहर भयो हाम्रो काठमाडौं ।

के कारणले यो अवस्था आयो ?

ठ्याक्कै कारणहरु भन्दा म ५ 'अ' भन्छु । एउटा अज्ञानता । हामीलाई वायु प्रदूषणको बारेमा थुप्रै कुराहरुमा जनमानसमा अज्ञानता नै छ । चेतना नै छैन । पब्लिकहरुलाई जानकारी नै छैन । अर्को अकर्मण्यता हो । हाम्रा बुझ्ने मानिसहरु जो नीति निर्माणमा बस्छन् उनीहरुको अकर्मण्यता हो । नेपालमा वायु प्रदूषण अहिलेको मात्रै अवस्था त हैन नि त ! यो त ३०/४० वर्षअगाडि नै यो विषय उठेको थियो । काठमाडौंको जतिबेला सवारी साधानहरु अहिलेको भन्दा एक चौथाइभन्दा कम थियो त्यो बेलादेखि प्रदूषण घटाउने भन्ने कुरा गरियो तर कार्यान्वयन भएनन् । अर्को नयाँ कर्मचारी आउँछ अनि चेन्ज हुन्छ ।

अर्को अविवेक । मान्छे हामी विवेकशील प्राणी भन्छौं तर अविवेकी छौं । त्यत्रो वायु प्रदूषण बढिरहेको छ गाडीहरु धमाधम बिक्री भइरहेको छ । मान्छेले अहिले नै फोहोर जलाइरहनुभएको छ ।

अर्को चाही अनिर्णय हो । हामीले यो गर्नुपर्छ भन्ने तर कार्यान्वयन नगर्ने । केले गर्दा प्रदूषण भयो, कसरी घटाउन सकिन्छ भन्ने पनि सबै थाहा छ तर निर्णय नगर्ने ।

अर्को चाहिँ अराजकता । यहाँका पिच बाटो खनिदिनुहुन्छ, धुलो उडाइदिनुहुन्छ, बाटो बनाउँदा मनलाग्दी गरिदिनुहुन्छ, फोहोर बालिदिनुहुन्छ । यस्ता किसिमको अराजकता पनि हो जस्तो लाग्छ मलाई ।

तर वैज्ञानिक हिसाबले भन्दा वायु प्रदूषणको थुप्रै कारणहरु; नाइट्रोस अक्साइडदेखि लिएर कार्बन मनोअक्साइड,सल्फर र धूलोको कणहरु । विशेष गरेर काठमाडौंको वायुमा पीएम २.५ र पीएम १० जस्ता धुलोको साना कणको मात्रा धेरै भयो ।

काठमाडौंले प्रदूषणबाट मुक्त हुन के गर्नुपर्ला ?

म वायु प्रदूषणको विज्ञ मानिस हैन । अध्येता मात्रै हो । वायु प्रदूषणको मुख्य कारण भनेको पछिल्लो समय भेइकुलर इमिसन(सवारी साधनबाट हुने उत्सर्जन) नै हो । पछिल्लो समय डढेलो पनि हो । डढेलो त पहिला पनि लाग्थ्यो । मैले आफैंले स्याटेलाइट इमेजरी हेर्दा सन् २०१६ मा धेरै डढेलो लागेको देखिएको छ । अहिले चाहिँ एकदमै धेरै भयो । पोहोर साल यो समयमा वातावरण एकदम सफा थियो । तर अहिले एकदमै प्रदूषित छ । डढेलो पनि एउटा कारक हो । कतिपयले हरियाणा,पञ्जाबबाट धुवाँ आएको छ भन्ने पनि छ । अनुसन्धानले इन्डियामा मान्छे पोलेको धुवाँ पनि यहाँ आउँछ भनेको छ । कारणहरु धेरै छन् ।

हाम्रो चाहिँ ब्लेम इन्स्टिंक्ट हुन्छ, अरुलाई दोष दिने । डढेलो भनेको क्षणिक हो । मुख्य कारण त यहाँको इँटा उद्योगबाट निस्कने धुवाँ, धुलो, सवारी साधानबाट निस्कने धुवाँ नै हो । विद्यार्थी जीवनकालदेखि नै हामीले यहाँको प्रदूषणबाट थाहा थियो ।

उत्सर्जन घटाउन विद्युतीय सवारी चलाउनुपर्छ । यहाँका सडकहरुमा रुख बढाउने, बिक्रम टेम्पो पनि हटाइयो । अन्य योजनाहरु अगाडि बढाइयो तर त्यसले निरन्तरता पाएन । योजनाहरु बनाउने तर त्यसलाई कार्यान्वयन नगर्दा यो समस्या आएको हो । यो आजको कारणले मात्रै हैन विगतदेखि कै हाम्रो कमजोरीका कारण हो । विद्युतीय गाडीमा सहुलियत दिने भन्छ, अर्को वर्ष हराउँछ । सबै कुरामा कन्सिस्टेन्ट छैन ।

विगतको ४/५ देखिको तथ्यांक हेर्ने हो भने यसपालि चाहिँ हामी निश्चित उमेर समूहका लागि अस्वस्थ्यकर हावा लिएर बाँचिरहेका छौं । काठमाडौंको यो हावा भनेको ६/७ खिल्ली चुरोट खाए बराबर हो । र, अर्को एक अनुसन्धानले के भनेको छ भने यो अवस्थामा २४ घन्टा बस्नु भनेको मान्छेको सरदर आयु ५ वर्षले घट्नु बराबर हो । यो भनेको एकदमै विकराल अवस्थामा हामी आइपुगका छौं । र, अझै पनि नीति निर्माण तहमा त्यो सेन्स नै छैन । हामीले केही नगर्ने हो भने अझ विकराल दिन हामीले देख्दैछौं जस्तो लाग्छ ।

नियन्त्रणका उपायहरु के होलान् ?

मैले अघि नै भनिसकें यसको स्रोतहरुमा नियन्त्रण गर्नुपर्‍यो । सवारीसाधानबाट उत्सर्जन धेरै छ भने कसरी घटाउने भन्ने हो । इँटाभट्टा तथा उद्योगबाट निस्कने उत्सर्जन कम गराउने । यसमा केही कामहरु भएको मैले पढेको सुनेको थिएँ । सहरमा हिरयाली प्रवर्द्धन गर्ने नै हो । मैले भन्दा पनि सरकारी डकुमेन्टहरुमा यो कुरा एकदमै स्पष्ट रुपमा लेखिएको छ । तर हामीले केही पनि गरेका छैनौं ।

यसले ल्याउने असरहरु के के हुन् ?

वातावरणीय मुद्दालाई एनजीको मुद्दा, डलर खाएर चलाउने मुद्दा भनेर ब्लेम गरिने गरिएको छ । मानिसहरुले हवाइ जहाज उडान नै बन्द हुने, विद्यालय बन्द हुने अवस्थासम्म हुँदो रहेछ भन्ने कुरा थाहा पाए । काठमाडौंमा जनस्वास्थ्य रुघाखोकी, स्ट्रोक लगायतका आर्थिक खर्च हेर्ने हो भने यो मुद्दा वातावरणीय भन्दा पनि स्वास्थ्यको मुद्दा हो । बाँच्न पाउने अधिकार, बालबच्चाको भविष्य र आर्थिक मुद्दा हो । यो त वर्गीय मुद्दा हो । हुने खानेले एयर फिल्टर लगाउलान् तर सडकमा हिँड्ने मानिसहरुलाई यसले त ठूलो असर पारिरहेको छ । अझ यो मध्यम वर्गका मानिसहरुलाई असर पार्ने यो राजनीतिक मुद्दा हो ।

अहिले जुनै विषय पनि जलवायु परिवर्तनसँग जोडिने गर्छ । अहिलेको प्रदूषणलाई कुन समस्यालाई लिने ?

जलवायु परिवर्तन पनि मानवनिर्मित समस्या नै हो । कार्बन डाआक्साइड उत्सर्जन जलवायु परिवर्तनसँग नै सम्बन्धित छ । यो एकआपसमा सम्बन्धित पनि छ । डढेलो अहिले एक्कासी बढ्यो नि ।

बाहिरको अनुसन्धानले जलवायु परिवर्तन र आगलागीबीचमा एउटा सम्बन्ध भएको देखाउँछ । जलवायु परिवर्तनले एउटा त ताप बढाउँछ । अर्को त सुख्खा पनि बढाएको छ । तातो र सुख्खा बढ्नु भनेको डढेलो लाग्नका लागि एउटा राम्रो वातावरण हुनु हो । त्यही भएर डढेलो वृद्धि हुनु हो । कतै पढेको थिएँ– नेपालमा ६० प्रतिशत डढेलो मानिसहरुले आफैं लगाउने गरेका छन् । डढेलोको वातावरण बन्नमा जलवायु परिवर्तन कारण होला अनि लाग्नमा मानिसहरु कारण हो । डढेलोले थोरै कारण मात्रै हो । २०१३/२०१४ काठमाडौंको वायु गुणस्तर पनि अहिले कै भन्दा नराम्रो अवस्था थियो ।

हाम्रो काठमाडौं सफा काठमाडौं बनाउनका लागि के गर्नुपर्ला ?

सबैभन्दा पहिलो काम भनेको चाहिँ काठमाडौंमा समस्या हो । प्रदूषण हाम्रो समस्या हो । प्रदूषण चाहे त्यो जल, वायु, जमिनको नै किन नहोस् त्यो चाही हामीले बुझ्ने अनि आत्मसाथ गर्ने नै हो । यो पहिलो खुड्किलो हुनुपर्छ । यो एनजीओको, वातावरणवादीको मात्रै मुद्दा नभएर हामी सबैको मुद्दा हो भनेर आत्मसाथ गर्नुपर्‍यो ।

उपाय त सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो ! सवारी साधानबाट उत्सर्जन हुन्छ भने घटाउनु पर्‍यो । यसका लागि विद्युतीय सवारीमा जोड दिने हो कि मास ट्रान्जिटलाई फोकस गर्ने हो कि मानिसहरुलाई हिँड्न उत्प्रेरणा दिएर हुन्छ कि । यसका लागि हरियाली बढाउने पनि काम गर्न सकिन्छ । हरियाली बढ्दा धुलोका कणहरु रुखमा टाँसिन्छन् ।

अहिलेको यो समस्याचाहिँ कस्तो भयो कि कहिलेकाहीँ हामी सायद सुधार गर्नै नसक्ने हो कि जस्तो पनि हुन्छ । जस्तो कि यस्तो विकराल अवस्थामा पनि फोहोर जलाइरहेको हुन्छ । तर राज्यको भूमका चाहिँ फोहोर संकलन समयमा नै गरिदिनुपर्‍यो नि त ! अनि पो उसले जलाउँदैन । फोहोर जलाउनुभन्दा नजलाउने अवस्था बनाइदिनुपरो नि त राज्यले !

गाडी किन्नलाई अप्रत्यक्ष रुपमा इन्सेटिफाइज गर्नुभन्दा पनि डिस्करेज गर्नुपर्‍यो । पब्लिक ट्रान्सपोर्ट राम्रो भयो भने वर्षौंवर्षौंसम्म ऋण तिर्ने गरी कसले किन्छ गाडी ? त्यो हो नि त राज्यको भूमिका ।

हामीले समग्रभन्दा पनि यो सहरको बारेमा सबैलाई थाहा भएको कुरा हो । यो संसारभर थाहा भएको कुरा हो । मात्र के हो भने गर्ने कुरामा चाहिँ हामी चुकेका छौं ।

मलाई के लाग्छ भने काठमाडौंलाई एउटा हामीले बस्न लायक सहर बनाउनका लागि द्रूत गतिमा एउटा क्षेत्रमा मात्रै नभएर विभिन्न क्षेत्रमा इन्टरभेन्सन र त्यो पनि इन्ट्रिग्रेटिभ स्ट्राटेजी बनाएर अगाडि बढ्नुपर्छ भन्ने हो ।

अन्त्यमा केही थप्नुपर्ने कुरा ?

अन्त्यमा मेरो खासै केही छैन । जस्तै, के-के न भयो जसो गरो समाचार आउँछ । दुई चार दिन पानी पर्छ, वायु प्रदूषणको मात्रा घट्छ अनि सबै आ-आफ्नो काममा लाग्छन् । त्यही भएर यो भयाभय अवस्था आएको हो ।

अबचाहिँ हामीले युद्धस्तरमा काम गरेनौं भने हामीलाई हाम्रो सन्ततिले सराप्छन् । उनीहरुले सबैकुरा भएको जमिन, नदी, पहाड, एयरपोर्ट, शताब्दी पुरानो, मस्जिद गुम्बा, जात्रालगायत हरेक कुराको सांस्कृतिक विविधता भएको सहरलाई बस्न लायक पनि बनाइदिनु भएन हैन भनेर हामीले हाम्रो सन्ततिहरुले सराप्छन् ।