चितवन — हेर्दा पातीजस्तो देखिने तर हानिकारक झार पार्थेनियम अहिले खेतबारी, वनपाखा र बाटो छेउछाउ जताततै देखा पर्न थालेको छ । यो झार पर्यावरण, कृषि र मानव स्वास्थ्यका लागि खतरनाक रहेको विज्ञहरू बताउँछन् ।
झार फैलिएको तुलनामा यसलाई नष्ट गर्ने उपायको चर्चा हुने गरेको छैन । बेलैमा ध्यान नदिए यसले संकट ल्याउन सक्ने वनस्पति विज्ञहरूको चेतावनी छ ।
अस्ट्रेलियाबाट सन् २००७ देखि २०१५ सम्म अध्ययन, अनुसन्धानका लागि चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा विद्यार्थीको एउटा समूह आएको थियो । सन् २०११ मा उनीहरूले निकुञ्जमा एउटा झार देखे । त्यो झार अस्ट्रेलियामा निकै फैलिरहेको पार्थेनियम थियो । त्यसयता चितवन सौराहामा रहेको राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषको कार्यालयका प्रमुख बाबुराम लामिछानेले यो झारका बारेमा निरन्तर चासो दिँदै आएका छन् । ‘सुरुमा थोरै ठाउँमा थियो । अहिले धेरै ठाउँमा देखिन्छ,’ लामिछानेले भने । हालै सम्पन्न गैंडा गणनामा घाँसे मैदानमा के कस्ता मिचाहा झारहरू छन् भन्ने विवरण लिन गणकहरूलाई भनिएको थियो । ‘गणनाका बेला संकलन गरेको विवरणमा पनि घाँसे मैदानमा पार्थेनियमले ६ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको देखियो । सन् २०१५ को गणनामा २ प्रतिशत थियो । यसले पनि पार्थेनियम बढेको देखाउँछ,’ लामिछानेले भने ।
यो पटक गैंडा गणना हुँदा पार्थेनियम राम्रोसँग उम्रने बेला भइसकेको थिएन । त्यसैले यसको फैलावट अझै बढी भएको लामिछानेले बताए । ‘यो मिचाहा प्रजाति हो । यसले अरू घाँस, झार उम्रन, फैलन रोक्छ । जनावरले खाँदैन,’ लामछिानेले भने, ‘निकुञ्जभित्र जनावरका लागि बनाइएको घाँसे मैदान ढाकेपछि संरक्षणमा नै समस्या आउने देखियो ।’ मानव स्वास्थ्यका लागि पनि यसले असर गर्छ ।
यसबारे अध्ययन गर्दै आएका भरत श्रेष्ठ सन् १९६७ मा नै यो झार नेपालमा देखा परेको दाबी गर्छन् । भारतमा त्योभन्दा १० वर्षअघि नै देखिएको थियो । सन् ९० को दशकपछि यो झार देशका विभिन्न भागमा फैलन थाल्यो । चितवनलगायत ठाउँमा तीव्र रूपमा फैलिएको १० वर्ष जति भएको लामिछाने बताउँछन् । अहिले नेपालको चुरे, महाभारत, हिमाली क्षेत्र र पूर्वदेखि पश्चिम सबै ठाउँमा पुगेको छ । ‘जहाँ–जहाँ मोटरबाटो गयो, त्यहाँ यो पुगेकै छ,’ श्रेष्ठले भने । गाडीसँगै सरसामान र मानिसकै माध्यमबाट यो झार फैलिएको उनले बताए । ‘यो झार पानी जमेको ठाउँमा उम्रँदैन । त्यसैले धानबालीमा असर गर्दैन । तर अन्य कृषि बालीको उत्पादन घटाउँछ,’ उनले भने, ‘अफ्रिकी महादेशमा यसलाई भोकमरी ल्याउने झार भन्न थालेका छन् ।’
उनका अनुसार यो घाम राम्रोसँग पर्ने खुला पाखामा उम्रन्छ । ‘गाईबस्तुले खान्न तर यो झार भएको ठाउँमा चर्ने गाई, भैंसीको दूध खाँदा स्वाद तीतोतीतो हुने गरेको छ । यसको फूलको परागकण हानिकारक हुन्छ । गाईबस्तु चर्दा अन्य घाँसमा खसेको परागकणले पनि यस्तो असर गरेको होला,’ उनले भने ।
यसको परागकणले मानिसलाई पनि गम्भीर असर गर्ने उनको भनाइ छ । छालामा एलर्जी हुने, दमजस्तो श्वासप्रश्वासमा समस्या आउने उनले बताए । ‘यसको असरले नेपालमा कसैको मृत्यु भएको जानकारी त छैन तर भारतमा भने मरेका छन्,’ उनले भने । नेपालमा जताततै फैलिए पनि महामारीको रूप अझै नलिएको उनले बताए । त्यसैले बेलैमा नियन्त्रणमा लिए गम्भीर परिणामहरू भोग्नु नपर्नेमा उनले सचेत गराए । उनका अनुसार फूल नफुल्दै काटेर नष्ट गर्नु नै पार्थेनियम नियन्त्रणको मुख्य र प्रभावकारी उपाय हो । यसलाई खाने एउटा खपटे किरा पनि देखा परेको छ । ‘तर त्यो पर्याप्त छैन,’ उनले भने ।
हरेक स्थानीय तहले यसको नियन्त्रणका बारेमा सोच्नुपर्नेमा उनले जोड दिए । निकुञ्जभित्र फैलिए पनि यसैलाई केन्द्रित गरेर नियन्त्रणका काम भने भएको छैन । ‘घाँसे मैदान व्यवस्थापनको काम हुँदा पार्थेनियम पनि काटेर फाल्ने गरिएको छ,’ निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत बरालले भने । नछिप्पिँदै काटे फेरि पलाउने खतरा रहन्छ । त्यसैले उपयुक्त बेलामा नष्ट गर्नुपर्छ ।
फागुन–चैतमा अरू उपयोगी घाँस नउम्रँदै यो उम्रन्छ । यसले जमिन ढाकेपछि जीव जनावरले खाने घाँस उम्रन, हुर्कन रोकिन्छ । एउटा बोटबाट ३० हजार बिरुवाका लागि बीउ तयार हुने लामिछाने बताउँछन् । यसको बीउ १५ वर्षसम्म नबिग्री बस्न सक्ने गुणको भएको अर्का अध्ययनकर्ता श्रेष्ठको भनाइ छ । त्यसैले नफैलँदै नियन्त्रणमा लिए पर्यावरण, कृषि र मानव स्वास्थ्यमा घातक असर भोग्नु नपर्ने उनले बताए ।
प्रकाशित : श्रावण ८, २०७८ ०९:५३
