पाँच दशकअघिसम्म पहाडका बसोबासी तराई झर्नुपर्छ भन्दा हच्किन्थे । कारण थियो औलो । तराई झरे औलो लाग्छ, मरिन्छ भनिन्थ्यो । उपचार सहज भएर औलोको जोखिम घटेपछि तराईमा बसाइँ जानेको लहर चल्यो ।
मंगोलिया भन्ने देशको नाम धेरैले सुने पनि न त जाने नेपाली धेरै छन् न त्यहाँबाट नेपाल आउने । चितवनबाट पनि त्यो देश जाने–आउने झनै कति होलान् १ तर मान्छेले जोड्न नसकेको चितवन र मंगोलियालाई वर्षौंदेखि चराको एउटा प्रजातिले जोडेको छ । हिउँद लागेपछि मंगोलियाबाट ‘कमन क्रेन’ चराको एउटा हूल वर्षौंदेखि चितवनको दिव्यनगर फाँटमा आइरहेको छ ।
२० वर्षअघि एउटा संस्थाले बाबुराम केसीलाई च्याउ खेतीसम्बन्धी तालिम दियो । चितवन निकुञ्जभित्र पर्ने पदमपुर बस्ती स्थानान्तरण गरेर त्यहाँका बासिन्दालाई नयाँ ठाउँमा ल्याएर राखेपछि आर्जनका नयाँ उपाय खोजी हुन थाल्यो । सौराहाको राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषले उनीहरूलाई च्याउ खेतीमा लगाउने योजना ल्यायो । तालिम सकिएपछि केसीले च्याउका १० प्याकेट बीउ पाए ।
परिवारका कान्छा सन्दीप रिमाल कक्षा ११ मा पढ्छन् । उनी वर्ष दिनको हुँदा २०६० पुस १० मा बाबु लालप्रसादको निधन भएको थियो । दुई छोरा, एक छोरीसहित परिवारको जिम्मेवारी आमाको काँधमा आयो । १० कट्ठा जमिनले खान त पुग्छ तर नगद आयआर्जनका अन्य उपाय थिएन । त्यसैले बाख्रा पालेर रिमाल परिवारले घर खर्च धानेको थियो ।
शक्तिखोर हुँदै पृथ्वी राजमार्गको फिस्लिङ पुग्ने पहाडी बाटो बन्न सुरु भएपछि चितवनको पुरानो सदरमुकाम र ऐतिहासिक किल्ला उपरदाङगढी घुम्न जाने बढेका छन् । २०१८ सालपछि नै चितवनको सदरमुकाम भरतपुर कायम भएको हो ।
दुर्लभ वन्यजन्तु एकसिंगे गैंडाको बढ्दो मृत्यु दर यो वर्ष पनि कम नहुने संकेत देखिएको छ । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको भित्री क्षेत्र मेघौली रेन्जपोस्ट नजिक बुधबार अन्दाजी २५/३० वर्षको एउटा भाले गैंडा मृत फेला परेको छ ।
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा गैंडा र हात्तीका एक–एकवटा बच्चा मरेका छन् । अर्नाले भने जन्माएको छ । सहायक संरक्षण अधिकृत लोकेन्द्र अधिकारीका अनुसार निकुञ्जको पश्चिम क्षेत्र नवलपुरको नमुना मध्यवर्ती सामुदायिक वनको बिजुली घोलमा शुक्रबार अन्दाजी चार/पाँच महिनाको गैंडाको बच्चा (केटो) मृत फेला परेको हो । बाघले आक्रमण गर्दा गैंडाको बच्चा मरेको थियो ।
कमजोर भू–बनोट रहेको चितवन माडीको सोमेश्वर पर्वत श्रृंखलामा पर्ने एउटा डाँडो भत्कँदा स्थानीय परुई खोला थुनिएको छ । डाँडाको रुखबिरुवा, झाडीझ्याङ र ढुंगामाटोले खोलाको लगभग पाँच सय मिटर क्षेत्र पुरेको छ । थुनिएको क्षेत्रमा निकै अग्लो बाँध बनेको स्थानीयले बताए । खानेपानी र सिंचाइका लागि संकट सुरु भएको छ । खोलो थुनिएर बनेको ताल अचानक फुटे तल्लो क्षेत्रमा बाढी आउने त्रास पनि छ ।
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको निषेधित क्षेत्रभित्र प्रवेश गरेको आरोपमा नेपाली सेनाले नियन्त्रणमा लिएका बेला कुटपिटमा परेर मृत्यु भएका राजकुमार चेपाङको परिवारलाई निकुञ्जले बिहीबार ६ लाख रुपैयाँ राहत उपलब्ध गराएको छ । गएको साउन १ मा राप्ती नगरपालिका–२ पिप्ले मिलनटोलका २४ वर्षीय राजकुमारसहित ७ जना स्थानीय निकुञ्ज छिरेका थिए ।
अवैध आयातको आशंकामा चितवन प्रहरीले ३१ लाख ५ हजार मूल्य बराबरका विभिन्न खाले औषधि नियन्त्रणमा लिएको छ । चितवनको दक्षिणी क्षेत्र माडीबाट मंगलबार औषधिसहित आठजनालाई नियन्त्रणमा लिएको चितवन जिल्ला प्रहरी कार्यालयका प्रवक्ता प्रहरी नायब उपरीक्षक सूर्य थापाले बताए । प्रहरीले ठोरीबाट माडी आउँदै गरेको गाडी र माडीकै स्थानीयको घरबाट औषधि नियन्त्रणमा लिएको हो ।
