समाजविज्ञान वा मानविकीमा स्नातक (ब्याचलर्स) गरिरहेका विद्यार्थीहरूले सातामा सरदर पाँच सय पृष्ठ पढ्न सके उत्तम । अझ उच्च तह (मास्टर्स) का विद्यार्थीले प्रत्येक साता करिब हजार पृष्ठ छिचोल्न सके राम्रो ।

अर्थात्, बीए गरिरहेकाहरूले सातामा झन्डै दुई किताब, र एमएका विद्यार्थीले सात दिनमा लगभग चार किताब पढे उनीहरू ज्ञानोद्यममा अब्बल ठहरिन सक्छन् भनिन्छ । केवल पठन सामग्रीका पृष्ठ हेरेर सिध्याउनु अब्बलताको प्रमाण भने होइन । जान्न चाहेको विषयमा सूचना र ज्ञानको वृद्धि गर्ने, अभिव्यक्ति शिल्प अर्जाप्ने र बौद्धिकता सबल बनाउने प्रक्रियामा पठन सहयोगी हुने भएकाले पृष्ठसंख्या महत्त्वपूर्ण मानिएको हो । सीपमूलक शिक्षा र विज्ञानका अन्य हाँगाबारे अनुभवीले बताउन सक्लान् ।

साताको पाँच सय पृष्ठका दरले हिसाब गर्ने हो भने, बिएको एउटा विद्यार्थीले महिनाका दुई हजार, र एक वर्षमा चौबीस हजार पाना पढिसकेको हुनुपर्छ । हामीसँग उपलब्ध किताबका औसत आकार सम्झने हो भने, ८० देखि ९० किताबहरू पढेर पचाएको हुनुपर्छ । यसैलाई मानक मान्ने हो भने, एमएको विद्यार्थीले तीन सयभन्दा बढी किताब राम्रोसँग पचाएर मात्रै आफ्नो डिग्री हासिल गरेको हुनुपर्ने हो । पठन, कक्षाकोठा एवं अन्यत्रका विमर्श र यी सबै प्रक्रियाका आधारमा अन्ततः लेखन/अभिव्यक्ति अभ्याससमेत गर्दा समाजविज्ञान र मानविकीको औपचारिक शिक्षार्जनले ठूलो धैर्य, लगन र मिहिनेतको माग गर्छ । विद्यार्थीलाई यतिको काम लगाउने र सिंगो प्रक्रियामा उनीहरूको सहयोगी बन्ने शिक्षक पनि उत्तिकै लगनशील र परिश्रमी हुनुपर्छ ।

हाल विद्यार्थी वा शिक्षकका रूपमा बीए र एमएमा सहभागी धेरै नेपालीका नजरमा यो आदर्श परिकल्पना मात्र हो, व्यावहारिक अपेक्षा होइन । कतिपयले सुन्दर काल्पनिक प्रस्तावसम्म भनेर बुझ्न सक्छन् । अपेक्षा राख्नु राम्रो भए पनि, हाम्रो वस्तुगत यथार्थले यति काम सम्भव तुल्याउन दिँदैन भन्ने आधार पनि उत्तिकै बलियो छ । बीए पढ्दाका आफ्नै दिन सम्झिँदा लाग्छ, औपचारिक प्रक्रियाले माग गरेर कुनै साता पनि परिश्रम गरेर सयौं पाना पढिएनन् । आफ्नै रुचिका किताब पढ्ने बानी बसेकाले अनुकूल पर्दाका दिनहरूभन्दा अन्यथा त्यसरी पढेको सम्झना छैन । एमए पढ्दाको अनुभव भने अलि भिन्न हुन पुग्यो । पठन सामग्रीका विविधता र सेमेस्टर प्रणालीको चापले परिश्रमको मात्रा भने बढी थियो । दुनियाँका राम्रा कलेज र विश्वविद्यालयमा इमानदारीपूर्वक अध्ययन गरेर फर्केकाहरूले सम्भवतः यति अपेक्षालाई आधारभूत मान्छन् । यति पनि नगरे कसरी गहकिलो अध्ययन गरिएला भनेर सोच्दा हुन् !

बीए तहमा महिनाका दुई हजार पाना छिचोल्नका लागि विद्यालयमै प्रभावकारी पढाइको सीप हासिल गरेको हुनुपर्छ । नेपालमा भएका केही राम्रा विद्यालय (जो धेरैका पहुँचमा छैनन्) ले बाहेक अन्यले राम्ररी पढ्नसम्म नसिकाई विद्यालय तहको औपचारिक पढाइ सिध्याइदिएका हुन्छन् । बीए पढ्न आइपुगेका विद्यार्थीलाई शब्दोच्चारण गरेर किताब पढ्न लगाउँदा अधिकांशले सहजतापूर्वक पढ्न सक्दैनन् । धेरैलाई लाग्न सक्छ, यी विद्यार्थीलाई अङ्ग्रेजी भाषाका वाक्य सरर पढ्न गाह्रो भएको हो । नेपाली भाषाको पठन सामग्री सहजतापूर्वक पढ्न नसक्ने स्नातक तहका विद्यार्थीको संख्या प्रत्येक वर्ष बढिरहेको मेरो आफ्नै अनुभव छ । नेपाली राजनीति वा समाजशास्त्रसँग सम्बन्धित केही गहन सामग्री पढ्न लगाउँदा, धेरैजसोले अखबारमा प्रचलित शब्दको समेत सहज उच्चारण गर्न नसकेका र अर्थ नबुझेका उदाहरण प्रशस्तै छन् । काठमाडौं र अरू केही ठूला सहरमा पढेकाहरूले नेपालीभन्दा अंग्रेजी तुलनात्मक रूपमा सहज मान्न थाले पनि, दुवै भाषामा राम्ररी पढ्न र लेख्न सिकेका हुँदैनन् । अपवादमा एकदुई विद्यार्थी स्वपरिश्रमले भाषामा केही कसिलो नियन्त्रण राख्न सफल भएका हुन्छन् । ती अपवाद विद्यार्थीले धेरै पृष्ठ पढ्ने मात्रै नभई, पढेका विषयमा राम्रोसँग अभिव्यक्त पनि गरेको भेटिन्छ ।

भाषाको आधारभूत सीप नसिकेकाहरूलाई सातामै सयौं पृष्ठ छिचोल्न असम्भव हुन्छ । यस तहमा आएर आधारभूत सीपमै समय धेरै दिनुपर्दा, सातामा बीस पानाका दुई निबन्ध पढेर भ्याउनै हम्मे पर्छ । स्नातक तहमा समाजशास्त्र पढ्न आइपुगेको विद्यार्थीले प्राध्यापक चैतन्य मिश्रको पच्चीस पृष्ठको एउटा नेपाली लेख र समाजशास्त्री म्याक्स वेबरमाथि लेखिएको बीस पृष्ठको एउटा अंग्रेजी सामग्री पढेरै भ्याउँदैन । यी दुवै सामग्रीमा चर्चा गरिएका विषयबारे थाहा पाउने, आफ्ना पूर्वधारणा वा सूचनासँग दाँजेर सोच्ने, अनि आफ्नो नोटमा चार अनुच्छेद लेख्ने काम सक्न उसलाई पन्ध्र दिनभन्दा ज्यादा लाग्छ । शिक्षकले कडाइका साथ पढ्न र लेख्न लगाए, पन्ध्रै दिनमा भए पनि कनीकुथी यति काम गर्ला । कुनै बाध्यकारी परिस्थिति उत्पन्न नभए, उसलाई यीनै दुई काम गर्न हम्मे पर्दापर्दै महिनादिन बित्छ । बिस्तारै पढाइप्रति उदासीनता बढ्दै जान्छ । त्यसपछि जम्मा ध्याउन्न परीक्षा पास गर्ने हुन्छ । परीक्षा पास गर्न बजारमा जादुई क्याप्सुलहरू उपलब्ध छन् । मिश्र र वेबर केही बुँदा र अनुच्छेदमा घटेर आउँदो गर्न मिल्ने क्याप्सुलमा परिणत भएपछि वार्षिक परीक्षा कुनै तगारो हुँदैन । अब केही दिनमा बजारको कागजी क्याप्सुलभन्दा काँचको पर्दामा सहजै उपलब्ध ‘च्याट जीपीटी’ ले सबै काम फत्ते गरिदिन्छ ।

त्यस्तै, एमए अंग्रेजीका विद्यार्थीहरूलाई अरुन्धती रोयको ‘गड अफ स्मल थिङ्स’ र सलमान रुस्दीको ‘मिड्नाइट्स चिल्ड्रेन’ छिचोल्न पठन अभ्यास र धैर्य दुवै अत्यावश्यक हुन्छ । दुई उपन्यास पढेर उत्तरऔपनिवेशिक संस्कृतिबारे चिन्तन गर्नु सहज काम होइन । धेरै विद्यार्थीका लागि उपन्यासका विषय, लेखनशैली र गरिएका प्रयोग ठम्याउनै गाह्रो हुन्छ । भाषाकै समस्या पर्नेलाई अझै धेरै सकस पर्छ । उपन्यास मात्र नभई, तीबारे लेखिएका गहन

प्राज्ञिक लेख र निबन्धहरू पनि पढेर मात्रै खँदिलो विमर्श गर्न सकिन्छ । दुई सातामा यति काम गर्न सक्ने धैर्य र लगन हुर्काएर एमए पढ्न आइपुग्ने विद्यार्थीको संख्या कति होला ? यी अभ्यास गर्दै गएर अन्तमा शोध गर्नका लागि उपयुक्त प्रश्न सोच्ने र उम्दो शोधकार्य गर्ने विद्यार्थी कति होलान् ? यस्ता अप्ठ्यारा काममा लगनसाथ लाग्ने विद्यार्थीको संख्या साह्रै न्यून हुन्छ ।

अधिकांश विद्यार्थीको ध्यान इन्टरनेटमा सहजै उपलब्ध ‘स्पार्कनोट’ मा अडिन्छ । पहिलेका गाइडबुक अचेलका स्पार्कनोट हुँदै, अब आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्ससम्म फैलिएका छन् । त्यसैले रोय वा रुस्दीका मूल किताबबाट दुई–चार पाना पनि नपढी तिनै लेखकबारे लामा व्याख्यान छाँटेर एमएका डिग्री हात पार्न अब झनै सहज भएको छ । अरूतिर अब के हुन्छ, भन्न सकिन्न; नेपालको हकमा भने, पहिले कीर्तिपुरका फोटोकपी पसल र बागबजारका गल्लीमा पाइने गाइड र थेसिस, अब इन्टरनेटकै भरमा थोकमा उत्पादन हुने निश्चित छ ।

विद्यालयस्तरमै गर्नुपर्ने आधारभूत काम नहुँदा थिति बिग्रेका यस्ता उदाहरण अरू दर्जनौं छन् । तल्लो वा निम्नमध्यमवर्गीय जोकोही नेपालीले आफ्नै अनुभवका आधारमा यस्ता विषयमा थुप्रै संस्मरण र निबन्ध लेख्न सक्छन् । पछिल्ला केही वर्षमा भने, समस्याका अन्य आयाम पनि थपिएका छन् । पहिलेभन्दा पेचिलो बनेको समस्या भने, बीए वा एमए पढ्न आइपुगेका तन्नेरी विद्यार्थीमा सीप, ज्ञान, बुद्धि, विवेक र इमानदार प्रयत्नका आधारमा उज्यालो भविष्यको अपेक्षासहित अघि बढ्ने आशा, जाँगर, र उमङ्ग छैन । सक्नेहरू जसोतसो अस्ट्रेलिया वा युरोप पुग्ने, बाँकी रहेकाहरू दलालीका सस्ता बाटाको खोजीमा लाग्ने ध्याउन्नबाहेक अरू केही देखिन्न । मुलुकबाहिर गएर ज्ञानोद्यम नै गर्ने इच्छा पनि धेरैको छैन, बरु बढीभन्दा बढी सुविधा उपभोग गर्न आवश्यक अर्थ थुपार्ने लालसा मात्रै छ ।

बीए तहमा पुगेका विद्यार्थीमा भाषाको सीप हुर्काउन, पढ्ने बानीको विकास गर्न, लेखन अभ्यास तीव्र बनाउन धेरै काम गर्न सकिन्छ । ठोस योजना र इच्छाशक्ति राखेर काम गर्दा, सुखद परिणाम हात लागेका उदाहरण छन् । यस्ता विषयमा ध्यान दिएर काम गर्ने काठमाडौंका केही कलेजबाट अब्बल विद्यार्थी उत्पादन नभएका होइनन् । कतिपयले यहाँ पाएका तालिमकै आधारमा विश्वका अब्बल शिक्षालयमा गतिला अवसर पाएका पनि छन् । तर, दुई–चार अपवादलाई हेरेर मक्ख परिरहनुको तुक छैन । बहुसंख्यक विद्यार्थीमा भने, आफ्ना विश्वविद्यालय, आफू संलग्न औपचारिक अध्ययन र हात लाग्ने डिग्रीमा गतिलो भरोसा छैन ।

त्यसो त शिक्षालय सञ्चालकमा पनि जाँगर देखिँदैन । एमए वा पीएचडी पास गरेर समाजलाई आवश्यक ज्ञान र सृजना उत्पादन गरौंला भन्ने विश्वासको त खडेरी छँदैछ, आफूले लिएको डिग्री औसत भाउमा बेच्ने आत्मविश्वास पनि हराउँदै गएको छ । आशा र आत्मविश्वास पनि नलिई कक्षाकोठा भित्रिएका विद्यार्थीले के पढ्नु, ती विद्यार्थीलाई कसरी पढाउनु !

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा दुई वर्षको पढाइ सिध्याउन साढे तीन वर्ष लाग्ने, पहिलो वर्षको परीक्षाफल तेस्रो वर्ष सकिन लाग्दा पनि नआउने थिति कहिल्यै टुटेन । अन्य विश्वविद्यालयका दुःखका चाङ पनि साना छैनन् । कतिपय विद्यार्थीले साह्रै ठूलो परिश्रम गरेर इमानदारीसाथ परीक्षा दिँदा पनि ढिलो गरी असफल भएको परीक्षाफल पाउँछन् । तिनको निराशा र दिक्दारीको हिसाब कसले राखिदिने ? विद्यार्थीलाई दिइने अन्य प्रशासकीय झन्झटहरूको फेहरिस्त साह्रै लामो र दिक्कलाग्दो छ । बल्खुको परीक्षा नियन्त्रण कार्यालयअघिल्तिर पंक्तिबद्ध दुई–चार जनाका खुइय्य मात्रै सुने पनि काफी हुन्छ । त्यसो त महिनौंपछि उत्तरपुस्तिका हराएको खबर सार्वजनिक भएर, पुनः परीक्षामा बस्नुपर्ने बाध्यता पनि बेहोरेकै छन् ।

यी सबै बेथितिबीच पढ्नैपर्ने सयौं पृष्ठ पढिन्नन्, सोच्नैपर्ने दर्जनौं विषय नसोचिएरै बिलाउँछन्, शोध हुनुपर्ने दर्जनौं प्रश्न अनुत्तरित रहन्छन्, ज्ञानको उद्यान सबैभन्दा उजाड हुन्छ । समाज व्यवस्थापनको मुख्य जिम्मेवारी भने लाखौंको जीवनमा सस्तो ठट्टा गर्ने बुद्धिविरोधी विवेकहीन अपराधीहरूको हातमा पुग्छ ।