सप्तरीका मलर सदा चार दिन भोकै बसे । पाँचौं दिन थेग्न नसकिने बुझेर खाना-खोजीमा निस्के, कोदालो उठाए, केही बेर हिँडे र ढले । भोकले उनलाई फेरि कहिल्यै उठ्न नदिने गरी ढाल्यो ।
बहुसंख्यक मान्छे दु:खमा छन् । अत्यावश्यक वस्तु र सेवाबाट वञ्चितका दु:ख बहुविध छन् । सम्मानजनक जिन्दगी जिउन नपाउनेका बेहिसाब मनोवैज्ञानिक पीडा छन् । दु:खका यी पहाड शासकले बेपर्बाह चुल्याइदिए; दु:ख निवारणका विविध खोजलाई व्यवस्थाले निस्तेज तुल्याइदियो ।
शक्ति–अभ्यासको लत खतरनाक हुन्छ । दमन–संयन्त्रप्रति सम्मोहित भएपछि ‘दुस्मनगिरी’ अनिवार्य उद्यम बन्छ । हरेक वैचारिक प्रतिध्रुव सिद्धयाउनैपर्ने किल्ला देखिन्छ । प्रत्येक फरक मत निषेधलायक मानिन्छ । सूचना र सम्पत्तिका स्रोत आफ्नै हातमा भएपछि दम्भ प्रदर्शन नै प्रमुख जिम्मेवारी ठहर्छ ।
सरकार समाचार बनेर नागरिकका घरघर पुगेको छ । नागरिक–मस्तिष्कमा महामारीको भयसँगै सरकारका खबर धेरै छन् । खबरमा कोरोना महामारीको सामना गर्ने तयारी न्यून छ, अनियमितताका फेहरिस्त ज्यादा छन् ।
नेपाल सरकारले ‘लकडाउन’ घोषणा गरिसकेको थिएन । सीमा सहर काँकरभिट्टाका चियापसल सदाझैं व्यस्त देखिन्थे । सामान्य अवस्थामा चिया–कफीका विषय विविध हुन्छन्; कोरोना विषाणुको प्रभाव बलियो बन्न थालेकाले सबैतिरका संवादमा एकरूपता छ । विषाणु–त्रासदीबारे गफ चलिरहेका बेला सानो समूह जस्तो बनाएर बसेकामध्ये एक जना बोले, ‘धेरै पटक जाँचिसक्यो; केही छैन भन्छ ।’
संघीयता र धर्मनिरपेक्षता चर्चामा छ । संवैधानिक प्रावधानबारे विभिन्न कोणबाट विमर्श चल्नु अस्वाभाविक होइन । सत्तरी हिउँद पचाइसकेको भारतीय संविधान अद्यापि बहस र विवादको विषय बनिरहेको छ । चार वर्षअघि आन्दोलन र रक्तपातबीच जारी नेपालको संविधान वा संविधानका प्रावधानबारे अहिले बहस हुनु अनौठो होइन ।
आख्यानकार नयनराज पाण्डेको ‘चकलेट’ शीर्षक रोचक कथा छ । काठमाडौंको स्थायी बासिन्दा बनेका मन्त्री आफ्नो स्वकीय सचिवसहित जन्मगाउँ जान्छन् । गाउँ पुग्ने बाटामा पजेरो गुड्दैन । धेरै वर्षपछि गाउँ फर्केका उनले गाउँको बाटो भुलिसकेका हुन्छन् । कहिले कुन वडा, कहिले कुन टोल पस्दै उनको समय बित्छ ।
स्थिर क्यानभासका धर्सा एवं रंगमार्फत व्यक्ति र प्रवृत्तिका तीव्रतम बदलाव व्यक्त गर्न अप्ठ्यारो होला । अनेकवली चलायमान दृश्यलाई बेग्लाबेग्लै क्यानभासमा पोतेर गरिने शृंखलाबद्ध कलाकर्मबाट बदलावको असंगत आयाम कति अभिव्यक्त हुन्छ, गैरकलाकारलाई अन्दाज गर्न गाह्रो छ । व्यक्तिका क्षणवादी गुण वा समूहले खेलेका अनपेक्षित चिप्लेटी अभिव्यक्त गर्न कविताको सामर्थ्य बढ्ता उपयोगी हुन सक्छ ।
२०६९ कात्तिक १३ गते कान्तिपुरको विचारपृष्ठमा प्रकाशित एउटा लेखको शीर्षक थियो— ‘उदार तानाशाह’ को खोजी । चर्चित बैंकर अनिल शाहको सो लेखमा तिनताक धेरैको ध्यानाकृष्ट भयो । पहिलो संविधानसभा असफल भएको पृष्ठभूमिमा शाहले तानाशाहको खोजी गरे । तानाशाह जन्माउन सक्ने राजतन्त्रलाई भर्खरै बिदा गरिएकाले फर्कन नसक्ने र सैनिक तानाशाहले पनि समस्या सुल्झाउन नसक्ने उनको अड्कल थियो ।
आजको स्वतन्त्रता हिजो गरिएका श्रम र संघर्षको प्रतिफल हो । अहिले उपभोग गरिरहेको स्वतन्त्रताका लागि हिजो कस्ता बौद्धिक एवं शारीरिक श्रम र संघर्ष भए ? त्यसो गर्ने को– को थिए ?
