नेपाली (पर्वते/खस) भाषाका लेखक–साहित्यकारले हिन्दी र बंगालीमा समेत लेख्न थालेका थिए भने के हुन्थ्यो ? सम्भवतः नेपाल, भारत, र अन्यत्रका हिन्दी र बंगाली भाषाका पाठकको ठूलो संख्यामा नेपाली जीवन, समाज र संस्कृतिबारे सूचना र ज्ञान, चासो र चिन्ता प्रसार हुन्थ्यो । सम्भवतः यी भाषामार्फत नेपालकै परिचय अझै फराकिलो र गहिरो हुन्थ्यो । कतिपय हिन्दी वा बंगालीमा लेखिएका त्यस्ता नेपाली साहित्यले अङ्ग्रेजी भाषामा अनुवाद हुने अवसर पनि छिटै पाउँथे कि ?
करिब दुई महिनाअघि जानेमानेका अर्थविद् स्वर्णिम वाग्लेरचित किताब ‘अतृप्त अवसर’ प्रकाशित भयो । वाग्लेको व्यक्तित्वबाट प्रभावित एवं उनका विश्लेषण रुचाउने पाठकले सो प्रकाशनलाई सुखद माने ।
करिब दुई दशक पहिलेको घटना हो । काँकरभिट्टा बसपार्क छेउको सार्वजनिक जमिन निजीमा रूपान्तरण गर्ने जबर्जस्त प्रयत्न भए । विवादमा पारिएको खाली जमिनको एक अंशमा बगैंचा बनाउने र त्यहाँ महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको सालिक स्थापना गर्ने योजना बनाइयो ।
झापाको चारआलीबाट इलामतर्फ लाग्दा पहाडको चढाइ सुरु हुनुअघि समतल मैदानभन्दा केही अग्ला तर पहाड नभइसकेका ठाउँहरू आउँछन् । बुधबारेबाट उत्तर लागेपछि भेटिने बर्ने र कोलबुङजस्ता ठाउँ तराई र पहाडका दोसाँध हुन् । अलिकति चिया बगान, साना पसलसहितका चोक, कतै बारी र कतै बाक्ला रूख लगाइएको यो भेग उष्णतम मौसममा पनि शीतल देखिन्छ ।
अंग्रेज मानवशास्त्री ग्रेगोरी बेटसन, न्युजिल्यान्डमा जन्मेका मानवशास्त्री रियो फर्चुन र अमेरिकी मानवशास्त्री मार्गरेट मिडबीचको त्रिकोणात्मक प्रेम एवं शोध सम्बन्धबारे उपन्यास प्रकाशित छ- ‘युफोरिया’ । लिली किङले रचना गरेको सो उपन्यास मानवशास्त्रका अध्येतामाझ चर्चित छ ।
सबै किताब बिकाउ हुँदैनन्, सबै बिकाउ राम्रा हुँदैनन् । कुनै खास क्षेत्रका लागि उपयोगी अथवा कला र बौद्धिक चेतना प्रचुर भएका किताबहरू ठूलो चर्चा र नाफा आर्जन गर्न नसक्ने हुन सक्छन् । व्यावसायिक दृष्टिकोणमा असफल ठहरिए पनि गम्भीर अध्येताका लागि असाध्यै महत्त्वपूर्ण साबित भएका किताब असंख्य छन् । त्यसैले प्रश्न उब्जिन्छ- नाफा कमाइदिन नसक्ने किताब लेखाउने, सम्पादन गर्ने र प्रकाशनमा ल्याउने जिम्मा कसले लिन्छ ?
काठमान्डु इज एन अब्सर्ड सिटी ।’ यो काठमाडौंका रैथाने विद्वान् कमलप्रकाश मल्लको गहकिलो मानिने निबन्ध ‘काठमान्डु योर काठमान्डु’ को पहिलो वाक्य हो । काठमाडौं कसरी एउटा विसंगत सहर हो ? सन् १९६७ मा रचित निबन्धले यही प्रश्नको जवाफ खोज्छ ।
दृश्य एक सबेरै पूर्वी क्षितिजमा घामका पहेंला धर्सा पोतिन थालेसँगै काँकरभिट्टाबाट उत्तरतर्फ मेची खोलाको किनारैकिनार करिब तीन किलोमिटर हिँड्दा रूख, बाँसघारी र हरिया चौर देखिए । अलि पर भारतपट्टिको जंगलमा ठोक्किनुअघि आँखा मौनप्राय : भई सुस्तरी बगेको मेची खोलामा परे । बीचमा मन्दिर, घर र साना पसलमा मान्छेका कल्याङकुलुङ सुरु भइसके पनि विभिन्न चराचुरुंगीका चिरबिर सुनिए । स्थानीय फोटोग्राफर देवेन्द्र खरेलले काँकरभिट्टावरपर घुमेर परीपरीका चराका तस्बिर खिच्न भ्याएका त्यसै होइनन् !
‘वान हन्ड्रेड इयर्स अफ सोलिट्युड’ र ‘सिक्स एकर्स एन्ड अ थर्ड’ - यी दुवै उपन्यासले औपनिवेशिक नजर (कोलोनियल गेज) बाट मुक्त हुने प्रयत्न गरेका छन् । यसका निम्ति तिनले शक्तिको पीँधमा रहेका मान्छेहरूद्वारा विकसित कथावाचनको भूमिगत शैली - मुख्यतः मौखिक, व्यंग्यात्मक, बातचितात्मक र प्रहसनात्मक - अवलम्बन गरेका छन् ।” यो भनाइ समालोचक जेनिफर हार्फोड भार्गसको हो ।
विद्यालयको नयाँ सत्र सुरु हुन केही दिन बाँकी छ । पाठशाला जान उमेर पुग्दै गरेका हजारौं केटाकेटीका आमाबाबु यस बेला अलमलमा छन् । आफ्ना वरपर भएमध्ये कस्तो र कुन विद्यालय पठाउने ? कलिला सन्तानले प्रत्येक दिन घण्टौं बिताउने विद्यालय कति सुरक्षित छ ? मासिक शुल्क तिर्न कति हम्मे पर्छ ? किताब, कापी, शैक्षिक सामग्री, विद्यालय पुर्याउने र घर ल्याइदिने सवारी इत्यादिका लागि अतिरिक्त खर्च कति जुटाउनुपर्छ ? यी सबै जोरजाम गर्न गच्छेले नभ्याए के गर्ने ? समय र स्रोत खन्याएबापत दिइने तालिमको गुणस्तरमा कसरी ढुक्क हुने ?
