खराब बोसो मीठो मानेपछि !

खराब बोसो अर्थात् ‘ट्रान्स फ्याट’, बाहिरबाट हेर्दा कालो, फोहोर देखिने वस्तु होइन । खराब बोसो भएको खानेकुराले शरीरलाई बिस्तारै खोक्रो पार्दै लान्छ । आजको भोलि नै यसको असर देखिँदैन, धमिराले खाएझैं बिस्तारै देखिन्छ । जनस्वास्थ्यकर्मीहरूलाई सबभन्दा दुःख त तब हुन्छ जब आमा–बाले नै माया गरेर खराब बोसो भएको खानेकुरा छोराछोरीलाई कोच्याउँछन् । पत्रु खानामा धेरै नुन, चिनी, बोसो र रसायनहरू हुने भएकाले स्वास्थ्यलाई हानि गर्छ भन्ने बुझे पनि, रक्सीको कुलतझैं यसको कुलत हत्तपत्त छाड्न सकिन्न ।

केही दिनअघि मुटुरोगविज्ञ प्रेमराज वैद्यले खराब बोसो सम्बन्धमा कार्यपत्र प्रस्तुत गरेका थिए । उनले त्यति बेला भनेका थिए, ‘खराब बोसो भएका खानेकुराहरूले मुटुको धमनी अस्वस्थ बनाउँछन्, मासंपेशी कमजोर पार्छन्, ४० वर्ष नपुग्दै मधुमेह र मुटुको रोग दिन्छन् । खराब बोसो स्वास्थ्यका लागि अति नै हानिकारक पदार्थ हो । खानेकुरालाई लामो समय सुरक्षित राख्न, स्वाद बढाउन यसको प्रयोग गरिन्छ ।’

केही महिनाअघि म स्वास्थ्य मन्त्रालय पुग्दा, त्यहाँका उच्च पदाधिकारीहरू कोठामा बसेर चाउचाउको सुप सुरुपसुरुप तानिरहेका थिए । मलाई देखेर कसैले कचौरा लुकाउन खोजे, कोही ‘हत्तेरिका, कस्तो बेला तपार्इं आइपुग्नुभयो, यसबारे नलेखिदिनुस् है’ भन्न थाले । मैले भनें, ‘नाम त खुलाउँदिनँ तर तपाईंहरूले चाउचाउ खाएको भने लेख्नैपर्छ । पत्रु खानाविरुद्ध लेख्ने र बोल्नेहरूले नै यसो गरेपछि, अरूले के सिक्छन् ? स्वास्थ्य मन्त्रालयको क्यान्टिनमा स्वास्थ्यकर खाना छैन र ?’ मेरो प्रश्नमा उत्तर आयो, ‘छन त छ नि ! क्यान्टिनमा रोटी, चिउरा, अण्डा, चना, तरकारी पाइन्छ तर त्यो खाँदाखाँदा वाक्क भइयो अनि यसो स्वादिलो खाऔं भनेर चाउचाउ खाएको । अबदेखि खान्नौं ।’ अर्थात्, स्वास्थ्य मन्त्रालयका विज्ञहरूलाई पनि खराब बोसो खाने लत रहेछ । ‘ठूलाबडा कर्मचारी’ ले नै यस्तो गरेपछि, उनीहरूको परिवारका बालबालिकाले देखासिकी गर्छन् नै । यस्तो भएपछि, खराब बोसो भएको खाना नखाऔं भनेर जनस्वास्थ्यकर्मीहरूले बोले न कर्मचारीले वास्ता गर्छन्, न त तिनका परिवारले नै । अगुवाले नै बाटो बिराएपछि कसको के नै लाग्छ र ?

नियम नै पालना गर्ने हो भने त स्वास्थ्य मन्त्रालयको क्यान्टिनमा चाउचाउ राख्नै नदिनुपर्ने हो । केही महिनाअघि शिक्षा र स्वास्थ्य मन्त्रालय मिलेर ५ कक्षासम्मका बालबालिकालाई दिवा खाजा दिँदा, खराब बोसो भएको खाना नदिने नीति बनाएका थिए । यस्तो नीति बनाउने पदाधिकारीहरू आफैं भने खराब बोसोयुक्त खाना कार्यालयमै मज्जासँग खान्छन् । उनीहरूले अब बालबालिकालाई ‘लौ, तिमीहरूचााहिँ कबाडी खाना नखानू है’ भनेर कसरी भन्ने ?

विद्यालयवरिपरि पत्रु खाना रोक्ने अनि स्वास्थ्य मन्त्रालयमा धमाधम खराब बोसोयुक्त खाना खाने हो भने अभिभावकलाई ‘बच्चालाई पत्रु खाना नदिनू है’ भन्न सकिन्छ ? पहिले पहिले डाक्टरले बिरामीलाई ‘ल, तिम्रो छातीमा खराबी छ, अब चुरोट छोड्नू है’ भन्दै आफूचाहिँ मस्त धूवाँ उडाउँथे । अहिले अस्पताल र स्वास्थ्यचौकीमा चुरोट खान बन्देज नै छ । त्यसैले धेरैजसो डाक्टरले चुरोट छोडिसकेका छन् । मन्त्रालयका पदाधिकारीहरूले ती पहिलेका डाक्टर सम्झाइदिए । अब खराब बोसो भएका कबाडी, पत्रु, जंक खानेकुरा स्वास्थ्यचौकी, अस्पताल र विद्यालयबाट हटाउनुपर्छ । नत्र कसरी हाम्रा बालबालिका स्वस्थ मुटु र मिर्गौलासहित हुर्केलान् ? सानैदेखि यस्तो कुलत लागेर युवा उमेरमा मधुमेह, मुटुरोग भएपछि देशविकासमा उनीहरूले के योगदान देलान् ?

पछिल्ला दस वर्षमा नेपालमा १ खर्ब २९ अर्ब रुपैयाँको ठोस पत्रु खाना आयात भएको सरकारी तथ्यांक छ । ती सबै खाद्य पदार्थ खराब बोसोमै बनाइन्छन् । यसरी लगभग १ खर्ब रुपैयाँको कबाडी खानाले भविष्यमा सयौं खर्बको नोक्सानी पुर्‍याउँछ भन्नेतर्फ सरकारले विचार गर्दैन किनभने सरकारी मान्छे पनि पत्रु खाना नै खान्छन्, स्वाद लिईलिई ।

‘लोकप्रिय’ हुने धुनमा प्रदेश सरकारहरूले मुटु–मिर्गौला बिग्रेकालाई सित्तैंमा उपचार गर्ने, फोक्सो–क्यान्सर आदिका बिरामीलाई २/२ लाख दिनेजस्ता नीति ल्याएको भेटिन्छ । तर यस्तो समस्या सकेसम्म कम होस्, नागरिकले पोषणरहित पत्रु खाना नखाऊन् भनेर कुनै कार्यक्रम भएको छ ? पत्रु खानाको विज्ञापन सकेसम्म कम गर्ने, गलत विज्ञापन नगराउने, स्वास्थ्य मन्त्रालयका कर्मचारीहरूले स्वास्थ्यकर खाना खान प्रेरणा दिनेजस्ता नीति नल्याएसम्म मुटु र मिर्गौलाका बिरामीहरू बढी नै रहनेछन् । अनि सरकारी बजेटबाट कहिलेसम्म बिरामीलाई पैसा दिइरहने ? यस्तो समस्या न्यूनीकरणका लागि सरकारले कुनै कदम चलाउन सक्दैन ? पोलियो, भिटामिन ‘ए’ का बारे सरकारले आमसञ्चारको व्यापक प्रयोग गरी प्रचारप्रसार गर्छ । जनस्वास्थ्यलाई ध्यानमा राखेर ‘खराब बोसो भएको, खाना नखाने’ भनेर पनि प्रचार गर्न त सकिएला !

अफसोस, विद्यालयका शिक्षकले नै केटाकेटीका अघि ‘लौ त, साहूजी चाउचाउ छिटो बनाऊ, समोसा– दुनोट देऊ’ भन्छन् । यस्ता खानामा खराब बोसो हुन्छ भन्ने त शिक्षकलाई थाहा छ । तर, समोसा– दुनोट पकाउँदा एउटै तेल बारम्बार प्रयोग गरिन्छ, जुन खराब चिल्लो पदार्थ बन्छ, यसले जिब्रोलाई स्वाद त दिन्छ तर मुटुको धमनीमा बोसो जमाउँछ भन्ने जानकारी नहुन सक्छ । आफू कपाकप खराब बोसो भएका खाना खाने शिक्षकले कसरी ‘बच्चाको स्वास्थ्य राम्रो पार्ने नीति बनाउनुपर्‍यो’ भन्ने आवाज उठाउन सक्छन् र ? उनीहरू त आफ्नो परिवारलाई पनि खराब बोसो भएकै खाना दिन्छन् ।

विभिन्न मन्त्रालयका बैठकहरूमा केक, कुकिज, सेतो पाउरोटी, बट्टाको जुस खाजाका रूपमा राखिन्छ । कहिलेकहिले त ‘स्वस्थ पोषणको’ छलफलपछि यस्तो खाजा भेटिन्छ । एकचोटि योजना आयोगको बैठकमा सहभागी हुँदै गर्दा, यस्तो खाजा देखेर मैलै बहिष्कारै गरेकी थिएँ ।

सरकारले स्वास्थ्यमा छुट्याउने करोडौं बजेट नसर्ने रोगको उपचार गर्नमै जान्छ । विद्यालय र अस्पतालवरिपरि कबाडी खाना बेच्न नदिने, उपभोक्तालाई जागरुक गराउने खालका कार्यक्रम गर्ने र आमसञ्चारका माध्यमबाट नागरिकलाई खराब बोसोयुक्त खानाबारे सतर्क गराउनुपर्छ । होइन भने, नसर्ने रोग जन्मने अधिक सम्भावना छ ।

यदि युवती खराब बोसो भएको खाना खाएर मधुमेहको सिकार बनिन् भने उनका बच्चालाई जन्मिँदै मधुमेह हुन सक्छ । अनि सानैदेखि बच्चाको उपचार सुरु हुन्छ । खराब बोसो भएको खाना खाने समस्या सहरमा मात्र होइन, गाउँमा पनि बढ्दो छ । खराब बोसो भएका खानेकुरा बेच्ने कम्पनीहरूले भ्रामक र गलत विज्ञापन बजाइरहेका छन् । के यस्ता विषयमा ‘नागरिक जागरुक बन्नुपर्छ’ भन्न सक्ला स्वास्थ्य मन्त्रालयले ?