कुमारजीवको नजलेको जिब्रो !
काठमाडौंस्थित चीन सांस्कृतिक केन्द्रले अर्को साता गर्न लागेको चीन–नेपाल बौद्ध संस्कृति प्रदर्शनीमा राखिने एउटा चित्रकलाको शीर्षक छ— ‘चिनियाँ भाषामा बुद्धवाणीको सही अनुवाद गर्नेको जिब्रो जल्दैन ।’ उक्त चित्रकलामा भारतीय मूलका जस्ता देखिने, दाह्री फुलेका वयोवृद्ध बीचतिर, अन्य बौद्ध भिक्षु केही लेख्न लागेको मुद्रामा अनि एक उच्चपदस्थ व्यक्ति र अन्य सर्वसाधारणको जमघट प्रस्तुत गरिएको छ ।
उक्त प्रदर्शनीमा राखिने सबै चित्रकलाको शीर्षक र व्याख्याको नेपाली अनुवाद मैले गरेको हुँदा प्रदर्शनी प्रारम्भ हुनुअघि नै मलाई यसबारे जानकारी भएको हो ।
‘चिनियाँ भाषामा बुद्धवाणीको सही अनुवाद गर्नेको जिब्रो जल्दैन’ चित्रकलामा प्रस्तुत गरिएका ती वयोवृद्ध केन्द्रीय व्यक्तित्व कुमारजीव (इसं ३४४–४१३) हुन् । कुमारजीव चीनको मूलभूमिमा गएर ठूलो संख्यामा बौद्ध धर्मग्रन्थहरूको अनुवाद गरी बुद्ध धर्मको प्रचारप्रसार गर्ने बौद्ध विद्वान् थिए । उनलाई बौद्ध धर्मग्रन्थलाई चिनियाँ भाषामा अनुवाद गर्ने ‘चार महान् अनुवादक’ मध्ये सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । उनले एक दशकभन्दा लामो अवधिमा कम्तीमा ३५ वटा बौद्ध धर्मग्रन्थका २९४ खण्डको चिनियाँ भाषामा अनुवाद गरेका थिए । उनले अनुवाद गरेका महत्त्वपूर्ण केही बौद्ध धर्मग्र्रन्थहरू हुन्— ‘वज्रच्छेदिका प्रज्ञापारमिता सूत्र’, ‘विमलकीर्ति निर्देशसूत्र’, ‘सुखावती व्यूह सूत्र’, ‘सत्यसिद्धि शास्त्र’ । चीनको हान बुद्ध धर्मको इतिहासमा युगान्तकारी व्यक्तित्वका रूपमा रहेका कुमारजीवको चित्रको शीर्षक किन ‘चिनियाँ भाषामा बुद्धवाणीको सही अनुवाद गर्नेको जिब्रो जल्दैन’ राखियो होला, यो मननीय छ ।
कुमारजीवका पिता उत्तर भारतीय ब्राह्मण पण्डित थिए भने माता अहिले चीनको सिन्चियाङमा पर्ने कुचा देश (जसलाई कुचे, कुचिन पनि भन्ने गरिन्छ) की थिइन् । कुमारजीवको जन्म भने अहिले कश्मीर क्षेत्रमा पर्ने एक ठाउँमा भएको थियो । सानैदेखि असाधारण तीक्ष्ण बुद्धि भएका कुमारजीवले सात वर्षको उमेरमा भिक्षु बनेर धेरैवटा बौद्ध धर्मग्रन्थको अध्ययन गरिसकेका थिए । यौवनावस्थामै बौद्ध पण्डितका रूपमा उनको नाम चल्न थालिसकेको थियो । युवावस्था पुगेपछि उनी कुचा देशमा गए, त्यहाँका राजाले उनलाई ठूलो सम्मान दिएर राखे । त्यस बेला चीन धेरै राज्यमा विभाजित थियो, विभिन्न राज्यबीच युद्ध भइरहन्थ्यो ।
इसं ३८१ तिर छाङआन (अहिलेको सिआन) मा राजधानी रहेको छियान्छिन देशका राजाले आफ्नो देशको सियाङचउ क्षेत्रका प्रमुख प्रशासक सेनापति ल्य्वी कुवाङलाई कुचा देशमा आक्रमण गर्न पठाए । कुचा देशमाथि विजय प्राप्त गरेपछि कुमारजीवलाई ससम्मान ल्याउन पनि राजाले ल्य्वी कुवाङलाई आदेश दिएका थिए । इसं ३८२ मा ल्य्वी कुवाङले कुचा देशमाथि विजय पाए र कुमारजीवलाई लिएर लियाङचउ फर्किए । कुमारजीवलाई छाङआनसम्म पुर्याउनै पाएका थिएनन्, छियान्छिन देशका राजाको आफ्नै याओ थरका सेनापतिबाट हत्या भयो ।
ल्य्वी कुवाङले आफूलाई स्वतन्त्र राजा घोषित गरेर हौलियाङ राज्य स्थापना गरे । ल्य्वी कुवाङ बौद्ध धर्मावलम्बी थिएनन्, उनलाई बौद्धशील विनयप्रति पनि आस्था थिएन, तर उनले बौद्ध विद्वान् कुमारजीवलाई राजकीय सम्मानसाथ राखिरहे । उनले राजनीतिक फाइदाका लागि कुमारजीवलाई आफूले केही वर्षअघि आक्रमण गरी पराजित गरेको कुचा देशकी राजकुमारीसँग विवाह गर्नसमेत विवश पारे । कुमारजीव हौलियाङ राज्यमा १७ वर्षसम्म बस्न बाध्य भए, ती १७ वर्षमा उनी हौलियाङका राजाको राजनीतिक सल्लाहकार मात्र बनिरहे, बुद्धधर्मसम्बन्धी कुनै कार्य गर्न पाएनन् । ती वर्षहरूमा उनले चिनियाँ हान भाषाको राम्रो अध्ययन गरे र आफूलाई हान भाषामा पारंगत बनाए ।
इसं ४०१ मा छियान्छिन राज्यलाई हटाई स्थापना भएको हौछिन राज्यका राजा याओ सिङले हौलियाङ राज्यमाथि आक्रमण गरे । पराजित हौलियाङ राज्यबाट कुमारजीवलाई हौछिनको राजधानी छाङआनमा लैजान राजा याओ सिङ आफैं आएका थिए । छाङआन पुगेपछि याओ सिङले कुमारजीवलाई राष्ट्रगुरुको पदवी दिई बौद्ध धर्मग्रन्थ अनुवाद गर्ने स्थल आदिको व्यवस्था गरिदिए । कुमारजीव आफ्ना आठ सय शिष्यका साथ बौद्ध धर्मग्रन्थको चिनियाँ भाषामा अनुवाद गर्ने कार्यमा जुट्न थाले । राजा याओ सिङ अनुवाद स्थलमा बारम्बार आइरहन्थे ।
एक दिन राजालाई लाग्यो, कुमारजीवजस्ता असाधारण प्रतिभाशाली व्यक्तिका सन्तान पनि असाधारण प्रतिभाशाली नै हुनेछन्, यस्ता असाधारण प्रतिभाशाली व्यक्तिका सन्तान जति धेरै भए, समाज र देशका लागि फाइदा नै हुनेछ । त्यसकारण उनले कुमारजीवले नचाहँदा–नचाहँदै उनीसँग एकैचोटि दस युवतीको विवाह गरिदिए । ती दस युवा पत्नीबाट कुमारजीवका कति सन्तान भए, यसबारे चाहिँ कहीँ उल्लेख पाइएको छैन ।
त्यसपछि पनि फेरि एकचोटि कुमारजीवको विवाह भएको थियो । त्यस बेलाचाहिँ कुमारजीव आफैंले सन्तानोत्पत्तिका लागि राजासँग कन्या मागेका थिए । उक्त विवाहबाट कुमारजीवका दुई सन्तान भएका थिए भन्ने उल्लेख पाइन्छ । ब्रह्मचर्य धारण गरेर बस्नुपर्ने बौद्ध भिक्षुले धेरैपटक शील भंग गर्दै विवाह गरेको अथवा गर्नुपरेको हुँदा कुमारजीवलाई कहिलेकाहीँ असह्य मानसिक पीडा पनि हुन्थ्यो । अन्य कतिपय बौद्ध विद्वान्, पण्डितहरूले यही कुरालाई लिएर कुमारजीव भ्रष्ट भए भनेर कटु आलोचना पनि गर्थे । उनका त्यस्ता आलोचकमध्ये एक नेपाली बौद्ध पण्डित बुद्धभद्र पनि थिए, जो त्यस समय बुद्धधर्म प्रचारका लागि चीन पुगेका थिए ।
कुमारजीवले आफ्नो दोषपूर्ण जीवनशैली ठीक रहेको दाबी कहिल्यै गरेनन् र सधैं आफ्ना शिष्यहरूलाई आफूले दिएको उपदेश मात्र सुन्नू, धार्मिक व्याख्याबाट मात्र सिक्नू, आफ्नो जीवनशैलीको अनुकरण नगर्नू भन्ने गर्थे । मृत्युअघि कुमारजीवले शिष्यहरूलाई भेला गरेर भनेका थिए, ‘यदि मैले बुद्धधर्मको सत्य तत्त्व सही बुझेको रहेछु, त्यसको सही व्याख्या र चिनियाँ भाषामा सही अनुवाद गरेको रहेछु भने मृत्युपछि शवदाह गर्दा मेरो जिब्रो जल्नेछैन ।’
उनको शवदाह गर्दा साँच्चै चमत्कार भयो भनिन्छ, उनको सम्पूर्ण शरीर जलेर खरानी भयो, जिब्रोचाहिँ जलेन । उक्त चमत्कारबाट विस्मित सबैले कुमारजीवको नजलेको जिब्रोलाई प्रतिष्ठापन गरी एउटा मन्दिर बनाए । त्यो मन्दिर अहिले पनि चीनको लियाङचउ भन्ने सहरमा छ ।
प्रकाशित : पुस २, २०७८ ०८:२९
