चाडपर्वमा रुवाउने प्याज

तर, अघिल्ला दसैंहरूमा यो वर्षजस्तो अचाक्ली भएको थिएन । व्यापारीहरू भने प्याज दसैंका कारण भन्दा पनि भारतमै महँगो भएकाले उकालो लागेको बताउँछन् । प्याजको अफ सिजन सुरु भएसँगै भारतीय बजारमा यसको मूल्य बढेको हो । त्यसैले यता पनि प्याजको भाउ बढेको कालीमाटी फलफूल तथा तरकारी विकास समितिले बताएको छ । चाडपर्वमा प्रायः हरिया तरकारीको मूल्य बढ्ने गर्छ । हुन त प्याज नभई नहुने तरकारी होइन तर प्रयोग गरिरहेका उपभोक्ताहरूले मूल्य बढे पनि किन्न छोड्दैनन् । यसले गर्दा चाडपर्वमा प्याजको मूल्य बढ्दा उपभोक्ता थप मारमा पर्ने गरेका छन् ।

नेपालमा प्याजको मूल्य भारतीय बजारसँग निर्भर छ, उता बढे यता पनि बढ्छ । भारतबाट दैनिक ८० देखि १०० टनसम्म प्याज आयात हुँदै आएको छ । कुनै समय आयात कम हुँदा मूल्य बढ्ने गरेको थियो । हाम्रो बजारमा खपत कम भए पनि भारतीय बजारका कारण प्याजको मूल्य प्रतिकिलो ८० रुपैयाँ थोकमै पर्न थालेको छ । आयात कम भएर यसो भएको होइन । भारतमै प्याजको मूल्य एक सातामा प्रतिकिलो २० रुपैयाँसम्म बढेको पाइएको छ । यसले गर्दा यता पनि प्याजको मूल्य लगातार बढिरहेको छ । नयाँ उत्पादन आउन समय लाग्ने हुनाले अबको केही समय प्याजको मूल्य उकालो लाग्ने सम्भावना छ ।

हाल बजारमा भइरहेको प्याज सबै आयातित हो । स्वदेशी उत्पादनले थोरै समयका लागि मात्र माग धान्ने गरेको छ । मागपूर्तिका लागि बर्सेनि २ अर्बभन्दा बढी रुपैयाँको प्याज भारतबाट आयात हुने गरेको छ । सबैजसो माग भारतले धान्ने गरेको छ । भारतीय बजारमै प्याजको माग धेरै हुने गरेको छ । उत्पादन कम र माग धेरै भएकाले केही वर्षदेखि प्याजको मूल्यमा उतारचढाव आइरहेको छ । उताबाट मूल्य घटेर आए मात्र स्थानीय बजारमा प्याजको मूल्य घट्ने हो ।

नेपालले प्याजकै आयातमा पनि अर्बौं खर्च गर्ने गरेको छ । प्याज भारतबाट मात्र होइन, केही मात्रामा चीनबाट पनि आयात हुने गरेको छ । भन्सार विभागको तथ्यांकअनुसार, आर्थिक वर्ष सन् २०७६–७७ मा ४.२१ अर्ब रुपैयाँ बराबरको १ लाख ७ हजार टन प्याज आयात गरेको थियो । त्यो पनि कोभिड महामारीका कारण घटेको हो । योभन्दा अघिल्लो वर्ष २०७५–७६ मा १ लाख ७८ हजार टन प्याज आयात गर्न ५ अर्ब ६२ करोड बिदेसिएको थियो । अर्कातिर, तीन वर्षयता स्थानीय उत्पादनमा लगातार वृद्धि भइरहेको छ । नेपालमा बर्सेनि करिब ३ लाख टन प्याज उत्पादन हुन्छ, जबकि खपत करिब ४ लाख टन हुने गरेको छ ।

नेपालमा प्याज उत्पादनको राम्रो सम्भावना छ । यसको आयातमा अर्बौं रुपैयाँ खर्च गरिरहनुभन्दा बढ्दो माग धान्न स्थानीय उत्पादनमा जोड दिनु जरुरी छ । आयात प्रतिस्थापन गर्न अनि मुलुकलाई प्याज र अन्य तरकारीमा आत्मनिर्भर बनाउन तीन तहका सरकारहरूबीच समन्वय गरी प्याजकेन्द्रित गम्भीर कार्यक्रम सुरु गर्नु आवश्यक छ । बारा, पर्सा, रौतहट, सप्तरी र सिरहालगायत केही जिल्लाका किसान व्यावसायिक रूपमा प्याज खेती गर्दै छन् । सरकारले पाँच–छ वर्षअघि ती क्षेत्रमा ‘प्याज मिसन कार्यक्रम’ सुरु गरेको थियो, उत्पादन बढाउने लक्ष्य राखी । त्यो फलदायी हुन नसके पनि किसानहरूलाई कम्तीमा आफ्नो घरेलु उपभोग पूरा गर्न प्याज उत्पादनमा प्रोत्साहित गर्‍यो । प्याजको व्यावसायिक खेतीका लागि किसानलाई प्रोत्साहित नगरेसम्म मुलुक आयातमै निर्भर रहिरहनेछ । विगतमा भारत सरकारले प्याज निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाएपछि प्याजको उच्च मूल्य तिर्न बाध्य भएको कटु अनुभव हामीसँग छ ।

तराईदेखि मध्यपहाडसम्म प्याजको खेती गर्न अनुकूल भए पनि व्यावसायिक प्याज खेतीबाट नाफा नदेखेर किसानहरू यसतर्फ आकर्षित नहुँदा नेपाल आयातमा निर्भर रहँदै आएको हो । विगतमा पनि भारतले प्याजको निकासीमा रोक लगाएपछि नेपाली बजारमा प्याजको मूल्य प्रतिकिलो २५० रुपैयाँसम्म पुगेको थियो । हरेक वर्ष भदौ–असोजपछि प्याजको अभाव हुन थाल्छ । अनि, दैनिक भान्सामा पाक्ने अधिकांश तरकारीलाई स्वादिलो पार्न अनिवार्यजस्तै मिसाइने प्याजको तिखो हरकजस्तै मूल्य पनि चर्को हुन थाल्छ ।

व्यावसायिक रूपमा प्याज खेती बढाउन अहिले पनि उन्नत बीउको अभाव मुख्य समस्या हो । प्याजको बेर्ना राख्ने बेला बीउको सधैं अभाव हुन्छ । मुलुकमा प्याजको बीउ किसानले मागेजति उपलब्ध हुँदैन, भारतबाट आयात गर्नुपर्छ । भारतले त्यो बेला प्याजको बीउबिजनमा रोक लगाएपछि यो कार्यक्रमले गति लिएन । कार्यक्रम लागू गरिए पनि न प्याज खेती गर्ने किसान थपिए, न उत्पादन बढ्यो ।

प्याजको बीउ सामान्यतया असार महिनामा उत्पादन हुन्छ । तर, यसका लागि पानी कम पर्ने क्षेत्र चाहिन्छ । देशको पूर्वी र मध्यक्षेत्रका तुलनामा मध्यपश्चिममा कम पानी पर्ने र हावापानी पनि सुहाउँदो भएकाले रुकुमको तरकारी बीउ उत्पादन केन्द्रअन्तर्गत प्याजको बीउ उत्पादन गरिन्छ । तर, त्यसले मागको १ प्रतिशत पनि थेग्दैन । प्याज उत्पादनको झन्झटिलो विधि, बिरुवा हुर्काउन कठिन तथा उत्पादन हुने बेला भारतीय सस्तो प्याजसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने कारण किसान प्याज लगाउन उत्साहित हुँदैनन् ।

नेपालमा प्रायः मंसिर–पुसमा रोपेर चैत–वैशाखमा उत्पादन हुने गरी एक मौसममा मात्र प्याज खेती गरिन्छ । यसरी उत्पादित प्याज अधिकांश घरायसी प्रयोजनमै प्रयोग हुन्छ । व्यावसायिक रूपमा उत्पादन गरी बजारमा पठाउने किसान कमै छन् । नेपालमा प्याज उत्पादनका लागि विशेष कार्यक्रम सञ्चालन गरी किसानलाई मल, बीउ, सिँचाइ आदिको प्रबन्ध र अनुदान नदिएसम्म उत्पादन बढाउन कठिन छ ।