प्रकृतिमैत्री खेतीपाती र दिगो खाद्य संस्कृति

यसलाई आधारभूत मापदण्ड बनाएर सबै देशले विकास कार्यान्वयन गर्ने प्रतिबद्धता जनाएका छन् । यसमा हामीसमेत सामेल छौं । दिगो विकासको यस्तो सोच प्रकृतिको दिगो प्रणालीले मात्र अहिले देखिएका वातावरणीय तथा सामाजिक संकटहरूको सम्बोधन हुन्छ भन्ने मान्यतामा आधारित छ । खेतीपातीका सन्दर्भमा, यसलाई स्थानीयता र समुदायको संस्कृतिमा आधारित, आम समुदाय, किसान, प्रकृति र मानव स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक र भावी सन्ततिलाई प्रकृतिको नासोका रूपमा बुझाउन सकिने गरी स्थानीय स्रोतको अधिकतम पुनरुपयोग गर्ने खेतीपाती प्रणाली भनेर बुझ्न सकिन्छ ।

बदलिएको परिस्थितिमा मानव र प्रकृतिको हितकारी व्यवहारसँगै प्रकृतिको पुनरुत्पादन प्रक्रियाका नियमहरूबाट सिकेर किसानी अभ्यासलाई परिष्कृत गर्दै प्रभावकारी ढंगले समग्र कृषि प्रणालीलाई व्यवस्थित गर्नु नै खेतीपातीको मर्म हो । यस्तो खेतीपाती स्थानीय स्रोत र संस्कृतिमा आधारित, प्रतिस्पर्धी र दिगो हुन्छ । यस अर्थमा खानाका लागि र किसानको घरव्यवहार चलाउन गरिने तुलनात्मक लाभको खेतीपातीका अभ्यासहरूको ज्ञान, सीप र अवधारणाको समष्टि नै दिगो खेतीपाती प्रणाली हो । यस्तो प्रणाली खेतीपातीको संस्कृति, स्थानीय प्रकृति, पर्यावरण, समाज, अर्थतन्त्र, इतिहासजस्ता आयामहरूसँग जोडिएको हुन्छ । खेतीपाती उन्नत हुँदै जाँदा या यसमा आउने विकृतिका कारण उत्पन्न समस्या सम्बोधन गर्न, खेतीपातीलाई समष्टिगत रूपमा बुझ्न र एकीकृत प्रणालीका रूपमा व्यवहार गर्न आवश्यक छ ।

समाजको विकासक्रमसँगै खाना र अन्य सामान्य घरव्यवहार चलाउन एक हिसाबले निर्वाहका लागि मात्र गरिने खेतीपातीबाट सामाजिक व्यवहार नचलेपछि यसका अन्य उपायको खोजीसँगै उत्पादन र उत्पादकत्व त बढाइयो तर यो दिगो प्रकृतिमा आधारित नहुँदा नयाँ समस्या र चुनौतीहरू पनि थपिए । यिनैको सम्बोधन गर्दै समग्र खेतीपातीको ढाँचालाई प्रकृतिमैत्री बनाउँदै पुनर्जीवित गर्नुपर्ने मान्यता र अभ्यास स्थापित भइरहेको छ । त्यसो त खेतीपातीको परम्परा, तरिका, विधि, सोच र अवधारणा अर्थ्याउने धेरै पर्यायवाची शब्दावलीको उत्ताउलो प्रयोगले यस्तो खेतीपातीबारे आम मानिसलाई प्रकृतिमैत्री ढाँचा र पद्धतिबारे बेलाबेला द्विविधासमेत हुने गरेको छ ।

हाम्रो देशमा अन्यत्रजस्तै र कतिपय अवस्थामा अझै धेरै फरकफरक पर्यावरणीय विशेषता भएका विशिष्ट जैविक क्षेत्रहरू छन् । यिनमा पनि अनेकौं विविधता छन् । पहाड, हिमाल, उपत्यका, तराई, पूर्वपश्चिमलाई मात्र गणना गर्दा पनि यस्ता विशेषताले फरक पार्ने खेतीपातीका बाली, प्रजाति, प्रविधि, यिनको उपयोग र खाद्य संस्कृतिको फेहरिस्त लामै हुन्छ । सँगै खेतीपाती व्यवस्थापनका बहुआयामिक पक्षहरू र हाम्रो मौलिकतामा आधारित किसानी संस्कृतिलाई समेत विचार गर्ने हो भने त हाम्रो प्रकृति र समाजको यस्तो विविधताको विराट् रूप छर्लंग हुन्छ । प्रकृति र समाजको यो वास्तविकता स्वीकार गरेर खानाका लागि खेतीपाती र तुलनात्मक लाभको कृषि गरी माथि भनिएको विकासको मर्मसँगै स्थानीयस्तरमै कस्तो खेती प्रणाली कसरी पुनःस्थापित गर्दै लैजाने, यो दिगो खेतीपाती र खाद्य प्रणालीको आधारभूत प्रश्न हो ।

विडम्बना, खेतीपातीका कतिपय विषयविज्ञ, अगुवा र नीतिनिर्माताले रसायन र विषादीमा आधारित परम्परागत कृषि प्रणालीलाई नै प्रवर्द्धन गरेर आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्न विवेकको बलिदान गर्ने गरेका छन् । अझ केही त नीतिनिर्मातालाई कुइराको काग बनाएर निहित स्वार्थ पूरा गर्नै तल्लीन छन् । सँगै सरकार र अन्य ठूला सरोकार समूह दिगो विकास लक्ष्यका शून्य भोक, गरिबी निवारण, शिक्षा, जनस्वास्थ्य, जलवायु सम्बोधनजस्ता शब्दावली रट लगाएर थाक्दैनन् । जिम्मेवार निकायहरूले आफ्नो निकम्मापनलाई छोप्दै निहित स्वार्थ पूरा गर्न अहिलेको विषाक्त खेती प्रणालीका दलालहरूको साँठगाँठमा ठिमाहा खेती प्रणालीको वकालत गर्ने गरेका छन् । नेतृत्व र नीतिनिर्माता यसैमा साथ दिएर सत्ता टिकाउन उद्यत छन् ।

हाम्रो खाना र खेतीकिसानी निरन्तर संकटग्रस्त भैरहेको छ । यसको बहुआयामिक प्रभाव र असरको रङ जीवनका सबै पक्षमा देखिइसकेको छ । नसर्ने दीर्घरोग, जलवायु परिवर्तन, उर्वर माटो र ऊर्जाशील युवा किसानको पलायनजस्ता विषय सतहमै छन् । अहिले अस्पतालमा नसर्ने दीर्घरोगीहरूको भीड; मनसुनसँगै आएको बाढी, पहिरो र डुबान; बाँझो जमिनसँगै बढेको आयातजस्ता अधोगतिका चक्रीय विपत् थपिएका थपियै छन् । गत वर्षदेखि यसैमा कोभिड–१९ थपिएको छ, जसबाट दीर्घरोगी, खाना र खेतीपाती सबैभन्दा बढी प्रभावित छन् ।

यो संकटले गर्दा जनस्तरमा खाना र खेतीपातीको सोच र अभ्यासलाई फर्केर हेर्ने र सच्याउनेतर्फको यात्राबारे केही चासो बढेको छ । तर यसलाई हाम्रा नेता र नीतिनिर्माताले आत्मसात् गर्न सकेका छैनन् । यो कुरा सरकार, विभागीय मन्त्रालय, साझेदार र कृषि क्षेत्रका बौद्धिक जमातको अझै पनि नखुलेको चेत र नीतिनिर्माणमा देखिएका कपटहरूबाट स्पष्ट हुन्छ । यस वर्षको कृषि नीति तथा कार्यक्रम, बजेट सिद्धान्त र प्राथमिकता र छुट्याएको रकम हेर्दा यो झनै छर्लंग हुन्छ । तीन वर्षअघिको आफ्नै चुनावी घोषणा, मन्त्रालयको नेतृत्वका प्रतिबद्धता र यिनैले गराएका अध्ययनका सुझावमा समेत असफल भएका कारण फेर्नैपर्ने भनेर गरिएका निष्कर्ष भए पनि यिनै कार्यक्रमले नै निरन्तरता पाउनु यस्तो कपटको उत्कर्ष हो । कृत्रिम रासायनिक मल कारखाना, प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजना, भूमि बैंक, प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी र बाँझो जमिन निजी क्षेत्र हस्तान्तरण यस्तो कपटका केही उदाहरण हुन् । त्यस्तै, खाने कुरा विषाक्त भएका कारण जटिल बन्दै गएको नसर्ने दीर्घरोगको दीर्घकालीन समाधानका लागि खेतीपाती र खाने संस्कृति सच्याउनमा प्राथमिकता दिनुको साटो यस्तो रोगको उपचारमा मात्र ठूलो बजेट राख्नुलाई बिचौलिया पोस्ने कपटी चलखेल किन नभन्ने ?

यो कुरा नीति तथा कार्यक्रम र बजेटमा मात्र सीमित छैन; दीर्घकालीन योजना, नीति, रणनीति र कार्यविधिमा समेत देखिन्छ । यसको सबैभन्दा बलियो उदाहरण, धेरै हिसाबले असान्दर्भिक भएको, कृषि विकास रणनीति (२०७१–९०) हो । यसको कार्यान्वयनमा लगानी गर्ने दाता र यसैका परियोजना सञ्चालन गर्ने मन्त्रालय, सहयोगी साझेदार अर्का कपटीहरू हुन् । यस्तो कपटमा कृषिक्षेत्रका केही बौद्धिक दलाल र दाताका कारिन्दाहरूले समेत होस्टेमा हैंसे गर्ने गरेका छन् ।

खेतीपातीको पद्धति र खाद्य प्रणाली फेर्नैपर्ने बढ्दो सरोकार र जनदबाबले बोलीचाली र दस्ताबेजमा ओठेभक्ति र केही शब्दजालमा फेरबदल सरकार र मुख्य सरोकारवालको अर्को डरलाग्दो कपट हो । यो कुरा रसायन र जैविकसँगसँगै, जैविक मल कारखाना, रैथाने प्रवर्द्धन र किसानका लागि अनुदान सहुलियत र राहतजस्ता जादुका बाकसमा प्रस्ट देखिन्छ । यसको वकालत विभिन्न क्षेत्रीय, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा गर्ने भाषणमा समेत प्रस्टै सुनिन्छ । यी सबै खाले कपटको अन्त्य गर्दै खेतीपातीको मर्म आत्मसात् कसरी र कहिले होला ? खेतीपाती राजनीतिको यक्षप्रश्न हो यो ।

संक्रमणको उचित व्यवस्थापनबाट मात्र अहिलेको खेतीपतीको विकृति हटाउँदै परनिर्भरताको दुश्चक्रबाट छुट्कारा पाउन सकिन्छ । किनकि जैविक खेती स्थानीयता र दिगो भू–उपयोगको सोचमा आधारित हुन्छ । स्थानीय श्रम, साधन र स्रोतको उपयोगले खेतीपातीको अर्थ प्रणालीलाई सस्तो र सरल बनाउँदै खेतीपातीलाई सामाजिक उद्यमका रूपमा स्थापित गराउँछ र यसलाई किसानको पहुँच र नियन्त्रणमा राखिरहन सम्भव बनाउँछ । नेपालमा परम्परादेखि गरिँदै आएको एकीकृत जैविक खेती प्रणालीलाई उन्नत बनाउने सुझबुझका साथ यस क्षेत्रमा सक्रिय जैविक किसान यसका बलिया उदाहरण हुन् ।

यस्तो किसानीको मर्मसँगै अन्तरनिर्भर खेतीपाती प्रणाली र आत्मनिर्भर किसानी पुनर्गठित हुँदै समग्र समाज उन्नत हुँदै जाने हो । असल अभ्यासको आदानप्रदान र एकअर्काबाट सिक्ने प्रक्रियाले यस्तो प्रकृतिमैत्री खेतीपाती निरन्तर खारिँदै जाने हो । यस्तो खेती प्रणालीको अभ्यासले मात्र अहिले बिदेसिन बाध्य ५० लाख नेपाली किसानका लागि घरघरमै रोजगारी र आम्दानीको अवसर सृजना गर्न सकिन्छ । अनि भविष्यमा श्रम बजारमा आउने जनशक्ति खपत गर्न सकिन्छ ।

यस्तो खेतीपाती प्रणालीले मात्र अहिलेका खाद्यसंकट, परनिर्भरता र वातावरणीय चुनौतीहरूको सामना गर्दै हामीलाई स्वस्थ खानेकुरामा आत्मनिर्भर बनाउने मात्र हैन, तुलनात्मक लाभका कृषिउपजबाट प्रशस्त आम्दानी र रोजगारीको अवसरसमेत दिनेछ । यो अग्रगमनको बाटो हिँडेर हामी विश्वकै उदाहरणीय मुलुक बन्न सक्छौं ।

अन्त्यमा, प्रकृतिमैत्री कृषि र खाद्य प्रणालीको पुनःस्थापनाको विकल्प छैन । यो त्यति बेला मात्र सम्भव छ जति बेला हामीमा खेतीपातीको विवेक फर्काउने सद्बुद्धि फर्किन्छ । तसर्थ आजैदेखि यसतर्फको संक्रमणको योजना अभ्यासमा लागौं ।