बीउमा परचक्री नियन्त्रण

‘अनिकालमा बीउ जोगाउनू’ भन्ने मान्यता हाम्रो समाजमा स्थापित छ । बीउ जोगाउने संस्कृतिलाई छेउ लगाएसँगै हामी बीउमा निरन्तर परनिर्भर हुँदै परचक्री जालमा फस्न पुगेका छौं । अहिले एकतिहाइभन्दा कम खानेकुरा उत्पादन गर्ने व्यापारीहरूको औद्योगिक खेतीपाती सबैतिर फैलिएको छ । प्रकृतिमा र मानिसका आहारमा विष थोपर्ने सबैभन्दा विनाशकारी गतिविधि हो यो । बीउ नियन्त्रित व्यापारीको खेती प्रणालीलाई मानिसको खाना नियन्त्रण गर्ने हतियारका रूपमा अगाडि सारिँदै छ । यसको अनन्त दुष्परिणामको साक्षी बस्ने हो भने बेग्लै कुरा, अन्यथा यसबाट मुक्त हुन नसकेसम्म हाम्रा खाना र खेतीपाती जोगिँदैनन् । बीउ नियन्त्रणमा केही देशी–विदेशी व्यापारीको स्वार्थ मात्र गाँसिएको छैन, यो प्रकृति नियन्त्रणको अहंकारबाट ग्रसित उपनिवेशी पागलपनबाट निर्देशित छ । यसको समयमै प्रतिवाद गर्न नसके बीउमाथिको नियन्त्रणले किसान मात्र हैन, समग्र जगत्को खाद्य प्रणाली नै तहसनहस हुनेछ ।

खेतीपाती परम्परामा बीउ जोगाउन र वस्तुभाउका बच्चा स्याहार्न महिला किसानको भूमिका अहं छ । सन्तान हुर्काउन एकै थातथलोमा रहनुपर्ने भएकाले पनि यो कर्ममा महिला नै सरिक भए, जसले गर्दा खेती तथा वस्तुभाउ घरपालुवा बनाउने प्रक्रियाको आधार खडा भयो । प्रकृति, बीउ र वातावरण जोगाउन संसारभरि नै महिला अग्रपङ्क्तिमा छन् । अझै गाउँघरमा महिलाहरूले अन्नपात र वस्तुभाउका बच्चाका असल गुणहरूको परख गरी बीउब्याडको छनोट गर्छन् । छनोट गरेका अन्नका बीउ, चल्ला, पाठा आदि घर र माइत गर्दा ओसारपसारसमेत गर्ने गर्छन् । यो परागसेचन हुने, बोटबिरुवा र वस्तुभाउको बीउ जोगाउने र उन्नत बनाउने सबैभन्दा सरल विधि हो । यस्तो परम्परागत तरिकालाई पछौटे भन्दै पाखा लगाएकाले हाम्रो बीउको सम्प्रभुता, अग्राधिकार र स्वामित्व गुम्न पुगेको छ ।

बीउ छनोट खेती प्रणालीको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । छनोटको आफ्नै प्रतिस्पर्धात्मक पद्धति सिकेर मानिसले सदियौंदेखि बीउको जगेर्ना गर्दै आएको छ । झन्डै ३०० वर्षअघि चार्ल्स डार्बिनले सन्तान छनोटको प्राकृतिक पद्धतिको परीक्षण गरी व्याख्या गरेका थिए । आधुनिक शिक्षाले यस्ता ज्ञानलाई घोकाउने वा मान्यता दिने भएकाले हाम्रा पुर्ख्यौली ज्ञान उपेक्षित छन् ।

नेपालमा पहिलो पटक सन् १९६० मा होचो जातको गहुँको ‘लेर्मा ५२’ नामको बीउ भित्रिएको हो । योसँगै सुरु भएको बीउ प्रवर्द्धन यात्राले आठ दशक पुगिसक्दा पनि आशानुरूप उपलब्धि हासिल गरेको छैन । सन् १९६२ मै संस्थागत बीउ उत्पादन सुरु भएर पनि अहिलेसम्म यो कार्य गतिहीन हुनु लाजमर्दो छ । कृषि अनुसन्धानमा थुप्रै सरकारी निकाय, दर्जनौं निजी तथा गैरसरकारी संस्था र सयौं परामर्शदाता संलग्न छन्; बीउ उत्पादनमा मात्र सरकारी तथा निजी क्षेत्रका दुई दर्जनभन्दा बढी संस्था संलग्न छन्; तैपनि बीउको उत्पादन, सुधार र गुणस्तर आसलाग्दो छैन । कृषि विकासका जति नै ठूला गफ गरे पनि, सामान्य खेतीपातीका लागि प्रविधि र भरपर्दो परीक्षण क्षमता अनि बजार र आपसी समन्वयको अभावमा स्थानीय तहमा सजिलै गर्न सकिने बीउब्याड प्रवर्द्धनका कार्य हुन सकेका छैनन् ।

सरकारले २०१३ सालमा २०१० लाई आधार वर्ष मानेर २०२५ सम्म दुईतिहाइ उत्पादन बढाउने बीउ नीति बनायो तर अझै यो नीति कागजमै सीमित छ । अहिले तरकारीका ९०, मकैका ३० र धानका १५ प्रतिशत अनि फलफूल र घाँसका बीउ पनि बाहिरैबाट आउँछन् । माछाका भुरा र कलमी गरिएका बोटबिरुवा पनि आयात गरिन्छन् । टर्कीबाट ओखर, इटालीबाट स्याउ र क्यानडाबाट बदामे आरुका बिरुवा ल्याउने गरिन्छ । यो क्रम दिनदिनै बढिरहेको छ । बीउ र बेर्ना खरिदमा मात्र अर्बौं रुपैयाँ बिदेसिने गर्छ ।

‘उत्पादनमा बीउको प्रभावकारिता’ विषयक अध्ययनमा संलग्न वैज्ञानिकहरू भन्छन्— उपयुक्त बीउ तथा ब्याडको आवधिक प्रतिस्थापनबाट मात्र पनि अहिलेकै अवस्थामा एकचौथाइसम्म उत्पादन वृद्धि गर्न सकिन्छ । यस सुझावलाई आत्मसात् गर्ने र बाहिरी बीउ प्रतिस्थापन गर्न स्थानीय बीउ उन्नत बनाउनेतर्फ खासै ध्यान गएको देखिँदैन । साथै अहिले खेतीपातीमा नयाँ चुनौतीहरू थपिँदै गएका छन्, जसमध्ये जलवायु परिवर्तन मुख्य हो । यसले मौसमी चक्रलाई अनिश्चित बनाउँछ र तापक्रम वृद्धि गर्छ, जसले गर्दा फूल फुल्ने समयमा हेरफेर हुन्छ, बोटबिरुवामा लाग्ने कीराको प्रकोप बढ्छ र परागसेचन/गर्भाधान नहुने तथा प्रजाति उकालो लाग्ने समस्या देखिन्छ । यसको सोझो असर उत्पादनमा पर्छ । अन्तर्राष्ट्रिय खाद्य नीति अनुसन्धान संस्थाअनुसार १ डिग्री सेल्सियस तापक्रम बढेसँगै अन्नपात र फलफूलका प्रजाति ४०० मिटर माथि सर्छन् । उदाहरणका लागि, केही वर्षअघिसम्म मार्फामा राम्रै उत्पादन हुने स्याउको खेती मुक्तिनाथवरपर सरेको छ । मार्फामा भने मुला, गाजरजस्ता तल्लो भेगका प्रजातिको उत्पादन बढेको छ, जबकि केही दशकअघिसम्म मुक्तिनाथवरपर धेरै चिसो हुने हुनाले स्याउ फल्दैनथ्यो । कृषि उत्पादनसम्बन्धी यस्ता गतिविधि पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा सबैले अनुभव गर्न थालेका छन् ।

फौजी कीरा, सबै प्रजातिमा बढ्दो लाही र अन्य रोगको व्यापकताको सम्बोधन गर्न बीउ प्रतिस्थापन अपरिहार्य भएको छ । तर, यस्तो कार्य बाह्य बीउबाट गर्नु हुन्न । यसले समस्यालाई झनै बल्झाउँदै लैजान्छ । पहिलो, बाह्य बीउहरू स्थानीय तहमा उपयुक्त हुँदैनन् । यस्ता बीउको दाना तथा फल नलाग्ने जोखिम हुन्छ । बारामा मकै, भक्तपुर/बैतडीमा धान र अन्य धेरै ठाउँका तरकारीमा यी समस्याबाट किसान पीडित छन् । साना किसानका यी समस्या सञ्चारमाध्यम र नीतिनिर्मातासम्म पुग्न सकेको छैन । दोस्रो, धेरै फल्ने भनिएका अधिकांश विकासे बीउ स्थानीय हावापानीमा उपयुक्त हुँदैनन् । यस्ता बीउलाई स्थानीयका तुलनामा धेरै पानी, मल, स्याहार चाहिन्छ र सजिलै रोगकीराको प्रकोपमा पनि पर्छन् । तेस्रो, ठूला व्यापारी वंशाणु गुण उत्परिवर्तित बीउ र ब्याड बनाएर समग्र प्रकृतिमैत्री खेती प्रणाली र किसानी तहसनहस गर्न उद्यत छन् । यी बीउ नेपालमा भारतको बाटो भएर सजिलै भित्रिन्छन् । सँगै, केही वर्षअघि यस्तो बीउमा सर्वोच्च अदालतले प्रतिबन्ध त लगाएको छ तर भित्र्याउन दलालको चलखेल चलिरहेकै छ ।

हुन त, नेपालको खाना र खेतीपातीको कुरा गर्दा, बीउमा मात्र हामी परनिर्भर वा कमजोर छौं, अरू सबै पक्ष ठीकठाक छ भन्न खोजेको होइन, तर बीउजस्तो कृषि उत्पादनको आधारभूत आयाममा नेपालजस्तो बीउ उत्पादनको सम्भावना भएको देशको यो हविगत लाजमर्दो छ । सरकार, कृषि मन्त्रालय, कृषि विश्वविद्यालय, अनुसन्धान संस्थाहरू र नीतिनिर्माताहरूले बीउ उत्पादनमा ध्यान दिनुपर्ने हो तर उनीहरूले केही नबुझेजस्तो गरिरहेकै छन्, यो झनै उदेकलाग्दो छ । औद्योगिक विकासका गफ गरेर नथाक्ने जमातलाई उत्पादनबिनाको औद्योगिकीकरण कसरी हुन्छ, कसले सोध्ने ?

स्थानीय बीउ उन्नत बनाउने र उत्पादन गर्नेतर्फ विचार गर्दा, खास गरी कर्णाली क्षेत्र तरकारी, मसला तथा फलफूलको बीउ उत्पादन र हिमाली भेगका वस्तुभाउ प्रजनन गर्ने वातावरण भएको संसारकै उपयुक्त स्थान हो । योबाहेक पनि अरू हिमाली क्षेत्रमा गरिने बीउ उत्पादनले लाखौंलाई रोजगारी दिन्छ । किसानको आम्दानी पनि बढ्छ र हिउँदे तरकारीका बीउ निर्यातबाट अर्थतन्त्र वृद्धि हुन सक्छ ।

खेतीपातीको बीउ जोगाउन समाजमा विवेकको बीउ जोगाउनुपर्छ । सँगै, विवेक गुमाउँदै गएको राजनीतिक नेतृत्व र नीतिनिर्मातालाई पनि झकझकाउनुपर्छ । समय नघर्किंदै यसो गर्न नसके, यिनलाई धारेहात लगाएर मात्र हाम्रो बीउ र खेतीपाती जोगिँदैन । समय घर्क्यो भने, बीउजस्तै यिनको पनि प्रतिस्थापनको विकल्प रहँदैन ।