सिकाइ र शिक्षण शैली

साना विद्यार्थीहरूमा एकाग्रता बढाउन यस्ता स्थानीयस्तरबाट प्राप्त हुने खेल सामग्रीले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छन् । त्यसमाथि प्लास्टिकका आयातिय खेल सामग्रीले भन्दा स्थानीय रूपमा सर्वसुलभ आटा तथा सुजीजस्ता वस्तुबाट विभिन्न आकारप्रकार बनाउँदा उनीहरूमा एकाग्रता मात्र बढ्दैन, परोक्ष रूपमा उनीहरूले हात र औंलाहरूको व्यायामसमेत गरिरहेका हुन्छन् । बालविकास कक्षाका मात्र हैन शिशुकक्षाका बालबालिकाले समेत यस्ता आटाका डल्लाबाट आफूले लेख्दै र पढ्दै आएका अक्षर पनि बनाउने गर्छन् । उनीहरूको यस्तो शिक्षण सिकाइ प्रभावकारी मात्र हैन, दिगो पनि हुन्छ । यस्ता सामग्रीहरू उनीहरूले घरमा सहजै पाउँछन् । विद्यालय र घरमै उपलब्ध हुने कतिपय यस्ता खेल सामग्रीतर्फ शिक्षक र अभिभावकले ध्यान नदिँदा आयातित खेलौनाको माग दिनप्रतिदिन बढ्दै गएको छ ।

बालबालिकाले प्लास्टिकका आयातित खेलौना मुखमा हाल्ने हुँदा स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पर्ने अध्ययन प्रतिवेदनले देखाएको छ । यस्तै साना विद्यार्थीहरूलाई स्थानीय खेल सामग्री जुटाउँदा शिक्षक तथा सहजकर्ताहरूले विशेष ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ । कतिपय साना विद्यार्थी यस्ता खेल सामग्रीसँग परिचित हुँदैनन् र मिलेर खेल्न पनि जान्दैनन्, जसले गर्दा आफूसँग भएका खेल सामग्रीले नै उनीहरूले आफ्ना साथीलाई कुट्ने–पिट्ने गरको पाइन्छ ।

बालविकासको क्षेत्रमा काम गर्दै आएको सेतो गुराँस (गैरसरकारी संस्था) ले गाउँघरमा सहजै उपलब्ध हुने ढुंगा, काठ, कपडा, कागज, गेडागुडी, आटा, सुजी, मकैलगायतबाट बनाउन सकिने खेल सामग्री प्रयोग गर्न सकिन्छ भनेर सहजकर्ताहरूलाई तालिम दिन थालेको वर्षौं भयो । तैपनि तालिमप्राप्त अधिकांश सहजकर्ताले ती खेल सामग्रीहरू प्रयोग गरेको देखिँदैन । जसका कारण बालविकास केन्द्रको अनौपचारिक शिक्षण सिकाइ ओझेलमा पर्दै गएको छ । सहरबजारमा मोन्टेस्सोरी वा निजी विद्यालयअन्तर्गत सञ्चालित बालविकास केन्द्रमा अभिभावकहरूले छोराछोरी पठाउने गर्छन्, जहाँ प्लास्टिकका खेलौना नै बालबालिकालाई दिने गरेको पाइन्छ ।

अनौपचारिक शिक्षण सिकाइ गर्ने क्रममा शिक्षक तथा सहजकर्ताहरूले बालबालिकाको रुचि पनि थाहा पाउँछन । स्थानीयस्तरका खेल सामग्रीले बालबालिकाको सर्वांगीण विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ भन्ने विषयमा शिक्षक संवेदनशील हुनु जरुरी छ । यसपालि साना विद्यार्थीहरू लकडाउनका कारण घरबाहिर निस्कन पाएनन् । लामो समय घरभित्र बसेका यस्ता विद्यार्थी साथीहरूमाझ भए पनि धेरैजसो एक्लै धुम्धुम्ती बसिरहेका हुन्छन् । उनीहरू एकैचोटि लामो समयपछि देखिएका साथीहरूसँग घुलमिल हुन सक्दैनन्, जसले गर्दा साना विद्यार्थीहरूको औपचारिक शिक्षण सिकाइमा बाधा पर्छ, उनीहरूको सर्वांगीण विकास हुँदैन । यस्तोमा साना विद्यार्थीहरूले पाउने औपचारिक शिक्षाको सुरुआत स्थानीय खेल सामग्रीबाट गर्ने हो भने ढिलोचाँडो उनीहरू पढाइमा रमाउनेछन् भन्ने विकसित मुलुकको अभ्यासले प्रमाणित गरेको छ ।

हाम्रोजस्तो मुलुकमा भने अधिकांश शिक्षक कसरी बालबालिकालाई छिटो लेखाउने/पढाउने भन्नेमा बढी केन्द्रित छन् । यसो हुनुमा शिक्षकभन्दा पनि अभिभावक बढी दोषी देखिन्छन् । किनभने कतिपय अभिभावक आफ्ना छोराछोरीको सर्वांगीण विकास कसरी गर्नेभन्दा पनि लेखाउन/पढाउन मरिहत्ते गर्छन् । नेपालीमै दोहोरो कुरा गर्न नसक्ने आफ्ना दूधे छोराछोरीलाई सधैंजसो ‘आज स्कुलमा के–के पढिस् त ?’ भनेर सोध्ने गर्छन् । अभिभावकले नियमितजस्तो सोध्ने यस्ता प्रश्नले कतिपय शिक्षकलाई हतास बनाउँछ र उनीहरू पनि बालमनोविज्ञानका कुरालाई थाती राखी लेखाउन/पढाउन बढी केन्द्रित हुन्छन् । मनोविज्ञान र उमेरअनुसारको शिक्षण नहुँदा यसको दीर्घकालीन रूपमा नकारात्मक प्रभाव साना विद्यार्थीको सिकाइमा पर्छ । र, कालान्तरमा विद्यार्थीका लागि पढ्ने–लेख्ने काम बोझ बन्न पुग्छ ।

बाल्यावस्थादेखि किशोरावस्थासम्म रमाइलोसँग पढ्दै र लेख्दै प्राप्त गर्नुपर्ने औपचारिक शिक्षा विद्यार्थीका लागि बोझ बन्दै जानुमा अभिभावक र शिक्षकको परोक्ष र प्रत्यक्ष रूपमा विशेष भूमिका रहँदै आएको देखिन्छ । सहरबजारका अधिकांश हुनेखाने शिक्षित अभिभावकहरूले समेत आफ्ना छोराछोरीको बालमनोविज्ञान बुझ्ने प्रयाससम्म गर्दैनन् र कतिपयले प्रत्यक्ष र परोक्ष रूपमा शिक्षकलाई बढी कक्षाकार्य र गृहकार्य दिन दबाब दिन्छन् । यसो हुँदा बालबालिकाको व्यक्तित्व विकास ओझेलमा परेको छ । छोराछोरीले छिटो लेखपढ गरून् भन्ने अभिभावकको अतिचाहनालाई सर्वोपरि राखी शिक्षण सिकाइ गर्न बहुसंख्यक शिक्षक लागिपरेको देखिन्छ । घरमा अभिभावक र विद्यालयमा शिक्षकको चाहनाअनुरूप औपचारिक शिक्षा प्राप्त गर्न बाध्य साना विद्यार्थीको बाल्यावस्था र किशोरावस्था जोखिमपूर्ण बन्दै गएको छ ।

बालबालिकाको चाहनाअनुरूप कक्षा सञ्चालन नभए विद्यार्थीहरूमा पढाइप्रति अरुचि जाग्छ । उनीहरूमा ‘पढेर के नै हुन्छ र ?’ भन्ने भावना सानै उमेरमा आउन सक्छ । औपचारिक शिक्षाको सुरुआत बालमनोविज्ञानले सुझाएअनुरूप हुनुपर्छ भनेर बालमनोवैज्ञानिक मारिया मोन्टेस्सोरीले आफ्नो फुस्तक ‘द सित्रेट अफ चाइल्डहुड’ मा उल्लेख गरेको दशकौं भयो । तर अफसोस बिरलै पुस्तक पढ्ने हाम्रा शिक्षक र अभिभावकका कारण मोन्टेस्सोरीले सुझाएका कुराहरू पुस्तकमै सीमित छ ।

यी र यस्ता कतिपय कारण पनि साना विद्यार्थीले प्राप्त गर्ने औपचारिक शिक्षा न रमाइलो हुने गरेको छ न त बालमनोविज्ञानअनुरूप नै । यसलाई रमाइलो र रुचिकर बनाउन सर्वप्रथम शिक्षकले नै प्रयास गर्नुपर्छ । किनभने बालबालिकाले विद्यालयमा आफ्ना शिक्षकले भनेका कुराहरू शिरोधार्य गर्छन् । यस्तोमा शिक्षकले बालमनोविज्ञानका सैद्धान्तिक कुराहरूलाई व्यवहारमा उतार्न हरसम्भव प्रयास गर्नुपर्छ र अभिभावकहरूलाई पनि यसबारे बेलाबेला जानकारी गराउनुपर्छ । करबलबाट पढाउने र लेखाउने कामले बालबालिकामा नकारात्मक र दूरगामी असर पर्छ भन्ने बहुसंख्यक अभिभावकलाई थाहा हुँदैन । पूर्वप्राथमिक र प्राथमिकतहको औपचारिक शिक्षाले नै विद्यार्थीहरूमा शिक्षाप्रतिको भोक जगाउँछ । उनीहरूले प्राप्त गर्ने औपचारिक शिक्षा रमाइलो र रुचिकर बनाउन घरमा अभिभावकले र विद्यालयमा शिक्षकले अनौपचारिक शिक्षणसकाइ गर्नु जरुरी छ ।