भक्तपुर — काठमाडौं उपत्यकाको मध्य हिउँद । भक्तपुरका इँटाभट्टाका मजदुर, जसको जीवन पुसजस्तै चिसो छ । रोल्पा डार्बोटकी ३२ वर्षीया चन्द्रकुमारी परियारको इँटाभट्टासम्म आउनुको कारण बेग्लै छ । उनी तीन सन्तानसहित भक्तपुरको सूर्यविनायक जगाती भातेढिकुरस्थित कृष्ण इँटा उद्योगमा इँटा बोक्न आएकी छन् ।

चन्द्रकुमारीका श्रीमान् थुनामा छन् । श्रीमान् थुनामा पुगेपछि ११ वर्षीय छोरा, ८ र ४ वर्षीया छोरीसहित इँटाभट्टामा आइपुगेकी हुन् ।

‘श्रीमान्ले ज्यामी काम गरेर परिवार धानेको थियो, बलात्कार मुद्दामा जेल पुग्नुभयो,’ उनले भनिन्, ‘सिंगो परिवारको जिम्मेवारी आफ्नो काँधमा थपियो । काम खोज्दै इँटाभट्टा आइपुग्यौं ।’ चन्द्रकुमारीका ११ वर्षीय छोरा र ८ वर्षीया छोरीलाई इँटा उद्योगीले मौसमी विद्यार्थीका रूपमा सामुदायिक विद्यालयमा पढ्ने व्यवस्था गरिदिएका छन् । ‘ठूलठूला स्कुल जान्छन्, सानी छोरीलाई पढ्न पठाएको छैन,’ उनले भनिन् । चन्द्रकुमारी दिनहुँ दुई हजार इँटा बोक्छिन् । एक हजार इँटा बोकेबापत मजदुरले ४ सय रुपैयाँ पाउँछन् । ५० हजार रुपैयाँ पेस्की लिएर मंसिरको पहिलो साता भातेढिकुरस्थित भट्टामा आइपुगेकी चन्द्रकुमारीले जाडोभरि मजदुरी गरेर खानलाउन खर्च गरेपछि डेढ लाख रुपैयाँ बचत गर्ने लक्ष्य राखेकी छन् । उनी उक्त बचत लिएर रोल्पा फर्कनेछिन् ।

वरिपरि इँटाले बारिएको छाप्रो । टिनको छानो, त्यसकै ढोका । त्यही ढोकाबाट बेलाबखत बच्चा रोइरहेको आवाज सुनिन्छ । काँचो इँटाले बनाएको अस्थायी छाप्रोमुनि तीनमहिने सुत्केरी आमा कमला दोङ दनुवार छोरालाई चिसोबाट जोगाउन अनेक जुिक्त लगाउँछिन् । चिसो छेक्न उनीसँग न्यायो लुगा पर्याप्त छैन । विकल्पमा उनी अनेक उपाय लगाउँछिन् । च्यातिएका लुगाले इँटाका चाङको पर्खालका प्वाल टालेकी छन् । आफ्ना भएभरका लुगाले बच्चालाई गुटमुट्याउँछिन् । त्यतिले पनि नपुगेर उनी छोरालाई छातीमा टाँसेर न्यायो बनाउने प्रयास गर्छिन् । चिसोबाट बचाउन उनले हरसम्भव प्रयास जारी राखेकी छन् । राति टिनको पाताबाट शीत तप–तप चुहिन्छ । छोराको अनुहारमा शीतका थोपा नपरोस् भनेर कमलाका दम्पतीका रात सजग भएर बित्छन् ।

रात जसोतसो बित्छ । दिउँसो तीनमहिने शिशु बोकेर कमला र पति सन्तोष इँटा बनाउने काममा व्यस्त हुन्छन् । काभ्रेको पाँचखालका उनीहरू भक्तपुरको चाँगुनारायण–९ ताथलीको बीएमटी इँटा भट्टामा काम गर्छन्, त्यहीं एउटा कुनामा बस्छन् । हातमुख जोर्न निकै संघर्ष गर्नुपरेको छ । ज्यान काँचो माटोको इँटा बनाउन व्यस्त रहँदा कमलाको मन घर पुगिरहन्छ । घरमा ५ वर्षका छोरा छाडेर आएकी छन् । घाम हराएर चिसो बढ्दा तीनमहिने छोराको स्वास्थ्यप्रति चिन्तित हुन्छिन् । ‘चिसो बढ्दै छ, कान्छो छोरा बिरामी भइरहन्छ । काम नगरौं खान पुग्दैन,’ उनी भन्छिन् । असोजदेखि माघ महिनासम्म उनीहरू यही भट्टामा काम गर्छन् ।

काभ्रेकै नमोबुद्ध–६ रोसिखोलाकी बुद्धिमाया तामाङ आमा–छोरीको परिवार पनि इँटाभट्टामै निर्भर छ । उनीहरू राति १ बजेदेखि चिसोसँग जुध्दै इँटा बनाउने गर्छन् । बुद्धिमायाका दुई छोरीका तीन नातिनातिना पनि भट्टा वरिपरि हुर्किएका छन् । तीन वर्षअघि श्रीमान् बितेपछि बुद्धिमाया एक्ली भइन् । पढाइलेखाइ नभएका छोरीहरूसमेत बेरोजगार भए । छोराछोरी हुर्काउन मजदुरी नगरी भएन । यो वर्ष भने बुद्धिमाया र उनका छोरीहरू सन्तानसहित भक्तपुरको श्री इँटाभट्टामा मजदुरी गर्न आएका छन् । बर्सेनि वर्षा थामिएर हिउँद लागेपछि इँटाभट्टामा काम हुन्छ । चिसो मौसम इँटा पार्ने सिजन हो । चिसोमा हिलो माटोसँग खेल्ने काम सजिलो होइन । तर, जाडो भनेर बस्यो भने आयआर्जन गुम्छ । न्यानो भएर काम गर्न बुद्धिमायाको आर्थिक स्थितिले पुग्दैन ।

‘मैले एक्लै लुगा किनु नातिनातिना र छोरीहरूलाई पुग्दैन,’ बुद्धिमायाले भनिन्, ‘त्यसैले जाडो चिसो खाएरै कटाउने भएकी छु ।’ इँटाभट्टामा काम गर्दा प्रदूषणको जोखिम त छँदै छ । चिसोले जीउ, टाउको दुख्ने र हातखुट्टा झमझमाउने भइरहन्छ । इँटा पार्दापार्दै हात कठ्यांग्रिएर उनी धेरै पटक आत्तिएकी पनि छन् । ‘पन्जा छैन, चिसो माटो छुँदा औंला कुँजिएझैं हुन्छ,’ उनी भन्छिन् । काम गर्न गाह्रो छ, त्योभन्दा गाह्रो बासको पनि छ । इँटाको अस्थायी घेराबेराले अड्याएको छाप्रोमा अत्यधिक चिसो हुन्छ । भित्र उनीहरूले पत्रिका बिछ्याएका छन् । चिसो बढेसँगै हरेक रात शीतले पत्रिका झिज्छ । एउटा सिरकमा दुई छोरी, आमा र तीन नातिनातिना एकै ठाउँ लुटपुटिएर रात बिताउँछन् । राति १ बजे नै इँटा पार्न निस्किने गरेकी बुद्धिमायाको परिवार सुत्ने भनेको जम्मा ३ घण्टा हो ।

‘त्यही दुई/तीन घण्टा पनि चिसोले निद्रा लाग्दैन,’ उनी भन्छिन् । बुद्धिमायाकी जेठी छोरी अञ्जुका श्रीमान् वैदेशिक रोजगारीका लागि गएका छन् । दुबईबाट उनले बेला–बेला पैसा पठाउँछन् । तर, त्यो पैसा उनी विदेश जाँदा लागेको ऋण तिर्न ठिक्क हुन्छ । दुई छोराछोरी छन् । घरव्यवहार धान्न गाह्रो परेपछि अञ्जुले भट्टामा मजदुरी गर्न थालेकी हुन् । आफूले दुई–चार रुपैयाँ कमाए घरखर्च चलाउन सकिने विश्वास लिएकी छन् । पैसा नपुगेका कारण ५ वर्षको छोरालाई बोर्डिङमा भर्ना गर्न नपाएको गुनासो उनको छ । ‘कमाएर खानै ठिक्क हुन्छ, छोराछोरी पढाउन सकेकी छैन,’ उनी भन्छिन्, ‘चिसोमा छोरा बिरामी भएर उपचार गर्दा उतै खर्च भयो ।’

उनकी बहिनी मञ्जुका श्रीमान् मजदुरी गर्छन् । एक्लैको आम्दानीले खर्च नपुगेपछि २४ वर्षीया मञ्जु पनि आमाको साथ लागेर इँटाभट्टामा काम गर्न आइन् । तीन वर्षकी छोरीलाई भट्टाको छाप्रोमै राखेर उनी मजदुरी गर्छिन् । रुघा, खोकी र ज्वरोले छोरी थलिँदासमेत उनले काम गरिरहेकी छन् । छोरीको स्याहार गर्न पर्याप्त समय नपाएकामा उनी खिन्न हुन्छिन् । ‘छोरी बोकेरै काम गर्छु,’ उनी भन्छिन्, ‘जाडोका लुगा किनिदिन सकेको छैन ।’

काभ्रे पाँचखालका ११ वर्षीय कुमार दनुवार गाउँकै एक सामुदायिक विद्यालयमा कक्षा ४ मा पढ्थे । उनी आमा अमृता र बुबा चन्द्रबहादुरसँगै चाँगुनारायण–९ ताथलीस्थित बीएम इँटा उद्योगमा काँचो इँटा बनाउन आइपुगेका छन् । कुमार आमाबुबासँगै दिनहुँ बिहान २ बजे उठ्छन् । हातमा पन्जा लगाएर काँचो इँटा पार्छन् । उनको तीन जनाको परिवारले दैनिक २ हजार ५ सय इँटा बनाउँछन् । ‘एक हजार इँटा बनाए १३ सय रुपैयाँ पाउँछ,’ कुमारका बाबु चन्द्रबहादुर दनुवारले भने, ‘आफ्नो खेतीले ६ महिना पनि खान पुग्दैन । मौसमी रोजगारीका लागि इँटा बनाउन आएका हौं ।’ उनका अनुसार पाँचखालका झन्डै ५ सय परिवार भक्तपुरका विभिन्न इँटा उद्योगहरूमा हिउँदमा इँटा बनाउन आउने गरेका छन् । अभिभावकसँगै बालबालिकासमेत उद्योगमा आएका छन् । विद्यालयको पढाइ बीचमै छाडेर आएका बालबालिकालाई इँटा उद्योगीले चाँगुनारायण नगरभित्र पढाइको व्यवस्था नगरेको चन्द्रबहादुर बताउँछन् । ‘छोरालाई घरमा एक्लै छोड्ने कुरा भएन । नाइकेले इँटा उद्योगमै पढ्ने व्यवस्था हुन्छ भनेपछि सँगै ल्याएको हो, यहाँ पढ्न पाएन,’ उनले भने, ‘इँटाको मौसम सकेपछि गाउँकै स्कुल पठाउँछौं । अहिले हामीसँगै इँटा बनाउँछ ।’

रोल्पा घर्तीगाउँका २७ वर्षे मनबहादुर विक छोराछोरी बटुलेर दसैं सकिएलगत्तै काठमाडौं आए । इँटाभट्टामा परिवारै मजदुरी गर्छन् । परिवार नै कस्सिएर काम गर्दा पनि खान र लाउन गाह्रो भएपछि उनी वैदेशिक रोजगारीमा जाने सुरमा छन् । जान भिसाका लागि आवेदन दिएका छन् । एक महिनाभित्र विदेश उड्ने योजना छ । त्यतिन्जेल मजदुरी गरेको पैसाले मेनपावरलाई बुझाउन सकिने उनले बताए । विदेश जान दुई लाख जति खर्च लाग्छ । त्यही खर्च जुटाउन उनी भट्टामा मजदुरी गरिरहेका छन् । गाउँमै रोजगारी नपाउँदा घर छाडेर काठमाडौं आएको उनी बताउँछन् । गरिब परिवारले काठमाडौंको महँगीमा टिक्न सजिलो नभएको उनको अनुभव छ । भन्छन्, ‘ज्यानै फालेर मजदुरी गरे पनि खानलाउनै महँगो छ ।’ इँटाभट्टामा काम गर्न मंसिरदेखि जेठसम्मका लागि रोल्पा, रुकुम, सल्यान, दाङ, काभ्रे, सिन्धुपाल्चोक, रामेछाप, सिन्धुलीलगायत मजदुर काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुरका इँटा उद्योगमा आउँछन् । अधिकांशका छोराछोरी पढाइ छाडेर आमाबाबुकै साथ आएका देखिन्छन् ।

इँटा उद्योग व्यवसायी संघ भक्तपुरका अध्यक्ष नातिभाइ हेम्बाका अनुसार प्रतिइँटा उद्योगमा करिब ३ देखि ४ सय मजदुर कार्यरत छन् । जसमध्ये एक इँटा उद्योगमा ३० भन्दा बढी बालबालिका नै हुन्छन् । जो अभिभावकले सँगै ल्याएका हुन् । नजिक–नजिकका उद्योग व्यवसायीको समन्वयमा मजदुरका बालबच्चाका लागि शिशु स्याहार खोलेको हेम्बा बताउँछन् । संवाददाता इँटाभट्टाहरूमा पुगेर बुझ्दा धेरैजसो मजदुरका सन्तान विद्यालय गएको देखिएन । ‘विद्यालय उमेरका बालबालिकालाई नजिकका सामुदायिक विद्यालयमा पठाउन भनेका छौं, अभिभावकले नै बालबालिकालाई विद्यालय पठाउँदैनन्,’ अध्यक्ष हेम्बाले प्रस्टीकरण दिएजसरी भने ।

कोभिड–१९ को महामारीअघि बाल श्रममुक्त भनिएकै उद्योगहरूमा पनि अभिभावकसँगै बालबालिकाले काम गरेको तथ्यांकमा देखिन्छ । उद्योगीले भने उद्योगमा बालश्रम व्यवसायीले राखेको नभई अभिभावकले नै काममा लगाएको आरोप लगाउँछन् । भारतको बिहारलगायतबाट आएका मजदुरहरूले समेत बालबालिकालाई साथै ल्याएको र अभिभावकले नै श्रममा लगाएको हेम्बा बताउँछन् । भक्तपुरको चाँगुनारायण नगरपालिकामा ५० र सूर्यविनायक नगरपालिकामा १२ वटा इँट्टा उद्योग सञ्चालनमा छन् । पछिल्लो समय इँटा उद्योगमा काम गर्न आउनेको संख्या घट्दा मजदुरको अभावको अवस्था आएको व्यवसायीको भनाइ छ । ‘अघिल्लो वर्षहरूमा इँटा उद्योगमा आएर मजदुरी गर्नेहरू वैदेशिक रोजगारीमा जाने क्रम बढ्दो छ,’ अध्यक्ष हेम्बाले भने, ‘स्वदेशीे उद्योगमा काम गर्ने मजदुर पाउनै छोडिसक्यो ।’