असर्फीमा आकर्षण
झिलिमिलीको चाड तिहार नजिकिएसँगै काठमाडौं बबरमहलस्थित राष्ट्र बैंकको टक्सार विभागमा सर्वसाधारणको भीड बढेको छ । यो भीड सुन चाँदीका सिक्का किन्नेको हो ।
सिक्का किन्नेको लाइन हरेक दिन बढ्दो छ । उनीहरूको सजिलोका लागि राष्ट्र बैंकले ५ वटा काउन्टर व्यवस्था गरेको छ । ‘हाम्रो उद्देश्य क्षमता र चाहना भएका नागरिकले सजिलै र छिटो चाहेअनुसार सिक्का खरिद गर्न पाउन् भन्ने हो,’ राष्ट्र बैंकका प्रवक्ता लक्ष्मीप्रपन्न निरौलाले भने ।
प्रवक्ता निरौलाले राष्ट्र बैंकले बाह्रै महिना सिक्का बेच्दै आए पनि ८० देखि ९० प्रतिशत माग तिहारकै बेला हुने गरेको बताए । असर्फी उच्च गुणस्तरको सुनबाट बनाइने भएकाले पनि सर्वसाधारणमाझ लोकिप्रय बनेको उनको भनाइ छ । ‘असर्फी नेपालमा उपलब्ध सबैभन्दा उच्च गुणस्तरको सुनबाट बनाइएको हुन्छ,’ उनले थपे, ‘बजारको मागअनुसार असर्फी संख्या पनि थपघट हुन्छ ।’
राष्ट्र बैंकका अनुसार गत वर्ष १७ हजार २ सय ५८ वटा असर्फी बिक्री भएको थियो । अघिल्लो वर्षको तुलनामा गत वर्षको असर्फी बिक्री करिब साढे ३१ प्रतिशत बढी हो । आर्थिक वर्ष ०७४/७५ मा १३ हजार १ सय १० वटा असर्फी बिक्री भएको टक्सार विभाग प्रमुख थानेश्वर आचार्यले बताए छ । अघिल्लो वर्षभन्दा गत वर्ष असर्फीको उत्पादन पनि बढेको छ । आर्थिक वर्ष ०७४/७५ मा ११ हजार ८ सय २ वटा असर्फी उत्पादन गरेको राष्ट्र बैंकले गत आर्थिक वर्ष यो संख्या २५ हजार पुर्याएको छ । ‘यो वर्ष उत्पादन तथा बिक्री दुवै उच्च दरले बढ्ने देखिन्छ,’ आचार्यले थपे ।
असर्फीको अर्को नाम ‘सुनको सिक्का’ हो । सुनलाई गालेर सिक्काको आकार दिइन्छ र त्यसलाई असर्फी भनिन्छ । यो काम राष्ट्र बैंकले गर्छ । सुन्धारास्थित पुरानो घरमा राष्ट्र बैंकको टक्सार विभाग छ । त्यहाँ विभिन्न परिणाम र डिजाइनका सुनका सिक्का बनाइन्छन् । ती सिक्का बबरबहलस्थित राष्ट्र बैंकको कार्यालयबाट बिक्री गरिन्छ । गत वर्षसम्म असर्फी बिक्री पनि सुन्धाराबाटै गरिन्थ्यो ।
असर्फी सिक्काका रूपमा भए पनि चलनचल्तीको मुद्रा होइन । यसकारण असर्फीले सामान खरिद गर्न वा आवश्यकताअनुसार खर्च गर्न मिल्दैन । ‘असर्फी’ नाम सुन्ने बित्तिकै धनी तथा उच्च वर्गका लागि बनाइएको भन्ने लाग्न सक्छ । यो स्वाभाविक हो । सुनको सिक्का खरिद गर्ने क्षमता न्यून आय भएका व्यक्तिसँग हुँदैन । असर्फी खरिद गर्ने प्रायः धनी नै हुन्छन् । केही वर्षयता भने परिस्थिति बदलिएको छ । अचेल असर्फीमा सर्वसाधारणको पहुँच बढेको छ । पछिल्ला वर्षमा असर्फीको माग उच्च दरले बढ्दै जानुले यो पुष्टि हुने राष्ट्र बैंकको दाबी छ । यद्यपि यो पर्याप्त भने छैन । राष्ट्र बैंकले काठमाडौंस्थित कार्यालयबाट मात्र असर्फी बिक्री गर्ने भएकाले मोफसलका नागरिक भने यो सुविधाबाट वञ्चित छन् ।
यसरी बन्छ असर्फी
सुनलाई गालेर असर्फी बनाइन्छ । असर्फी बनाउन प्रयोग गरिने सुन राष्ट्रको हो । विभिन्न माध्यममार्फत संकलन भएको सुन राष्ट्र बैंकको ढुकुटीमा हुन्छ । त्यही सुन पगालेर असर्फी बनाउने गरिएको हो । यो काम राष्ट्र बैंकको टक्सार विभागले गर्छ । त्यहाँ विभिन्न प्रकारका सिक्का बनाउने मेसिन छन् । असर्फी पनि त्यही बनाइन्छ । असर्फीको डिजाइन र आकार भने फरकफरक हुन्छ । राष्ट्र बैंकले साढे दुई, पाँच र १० ग्राम सुन गरी तीन प्रकारका असर्फी बनाउँदै आएको छ । तीमध्ये साढे दुई सय ग्रामका असर्फीको माग बजारमा उच्च रहेको राष्ट्र बैंकले जनाएको छ । असर्फी सिक्का भए पनि तीनमा (मूल्य) अंकित गरिएको हुँदैन । सिक्काको एक पाटोमा ‘असर्फी नेपाल’ र अर्को पाटोमा नेपाल राष्ट्र बैंक तथा मिति राखिएको हुन्छ ।
मूल्य
सुनको बजार मूल्यको आधारमा असर्फीको मूल्य तय हुन्छ । बजारमा सुनका गहना खरिद गरे जस्तै राष्ट्र बैंकबाट असर्फी खरिद गर्न सकिन्छ । बजारमा सुनचाँदी पसलमा पनि असर्फी बिक्रीका लागि राखिएको हुन्छ । तर, राष्ट्र बैंक सरकारी निकाय भएकाले गुणस्तरमा विश्वस्त हुन सकिन्छ । यसकारण सर्वसाधारण राष्ट्र बैंकबाटै असर्फी खरिद गर्न रुचाउँछन् । सर्वसाधारणबाहेक संगठित तथा निजी क्षेत्रका संस्थागत खरिदकर्ताबाट प्रयोजन खुलाई न्यूनतम २० थान असर्फी माग भए असर्फीको मौज्दात, माग गर्ने संस्थाको आवश्यकता तथा औचित्यका आधारमा विभागीय निर्णयबाट बिक्री गर्ने गरिन्छ ।
सुनको बजार मूल्यमा निर्माण लागत थप गरी असर्फीको मूल्य तय गरिएको हुन्छ । व्यक्तिलाई असर्फी बिक्री गर्दा राष्ट्र बैंकले सुनको प्रचलित बजार मूल्यमा प्रतिग्राम २ सय रुपैयाँ थप गरी दैनिक मूल्य तय गर्छ । तर, संस्थाको हकमा प्रतिग्राम तीन सय रुपैयाँ थप गरिने राष्ट्र बैंकले बताएको छ । राष्ट्र बैंकले असर्फीसँगै मेडालियन र स्मारिका सिक्का पनि बनाउँदै आएको छ । ती सिक्का चाँदी र किप्रोनिकल (तामा र निकल मिश्रण गरिएको) बाट पनि बनाइन्छ ।
मेडालियन
‘मेडालियन’ आभूषण, सजावट, धार्मिक, सांस्कृतिक, प्राकृतिक सम्पदाको प्रवर्द्धन गर्न टकमारी (निर्माण) गरिने सिक्का हो । यी सक्का प्रायः चाँदीबाट बनाइन्छन् । यी सिक्कामा विभिन्न किसिमका धार्मिक, सांस्कृतिक र प्राकृतिक सम्पदाका चित्र अंकित गरिन्छ । कुन सिक्कामा कुन चित्र अंकित गर्ने भन्ने कुरा बजारको मागमा निर्भर हुन्छ । हाल लक्ष्मी, गणेश र लक्ष्मी प्लस गणेश चित्र भएका असर्फीको माग धेरै रहेको जनाइएको छ । यी सिक्कामा अंकित मूल्य उल्लेख हुन्छ । सिक्का खरिद गर्दा अंकित मूल्यअनुसार नै रकम तिर्नुपर्छ ।
स्मारिका सिक्का
चाँदीलगायत अन्य धातु वा धातु सम्मिश्रण गरी स्मारिका सिक्का बनाइन्छ । यो विशेष अवसरमा निष्कासन गरिने सिक्का हो । स्मारिका सिक्का निष्कासन गर्दा सरकारको अनुमति चाहिन्छ । यस्ता सिक्कामा राष्ट्रिय विभूति वा सरकारबाट अनुरोध भइआएका व्यक्तित्वसँग सम्बन्धित विषयवस्तु राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय महत्त्वको कुनै विशेष दिन, वर्ष, अवसर, कार्यक्रम वा उपलब्धि अंकित गरिन्छ । यस्तै मुलुकको आर्थिक, सामाजिक वा सांस्कृतिक क्षेत्रमा क्रियाशील रही योगदान पुर्याउँदै आएको कुनै कम्पनी, संघ, संस्थाको कुनै विशेष दिन, वर्ष, अवसर, कार्यक्रम वा उपलब्धिसँग सम्बन्धित विषयवस्तु पनि सिक्कामा अंकित गरिएको हुन्छ । स्मारिका सिक्का पनि अंकित मूल्यमा बिक्री गरिन्छ । यस्तो सिक्का एकपटक बनाएपछि पुनर्निर्माण (टकमरी) गरिँदैन । एकपटक निर्माण गरिएको स्मारिका सिक्का बिक्री नभई बाँकी रहे टकमरी गरिएको मितिले १० वर्षमा पुनर्मूल्यांकन गरी नयाँ बिक्री मूल्य कायम गर्नुपर्ने कानुनी व्यवस्था छ ।यो वर्ष राष्ट्र बैंकले संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी, गुरु नानकदेव र धितोपत्र बोर्ड अंकित स्मारिका सिक्का बनाएको छ । २५औं वार्षिकोत्सवको अवसरमा धितोपत्र बोर्ड अंकित २५ सय र १ सय दरका चाँदीका स्मारिका सिक्का निकालिएका थिए । संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी र गुरु नानकदेव अंकित सिक्का पनि २५ सय, हजार र १ सय दरका छन् । यो वर्षको तिहारमा यी सिक्को माग धेरै भएको राष्ट्र बैंकले जनाएको छ । राष्ट्र बैंकले यो वर्ष सात वटै प्रदेशका छुट्टाछुट्टै स्मारिका सिक्का बनाउने योजना बनाएको छ ।
