अर्घाखाँची — कुवामा पानी सुक्न थालेदेखि यहाँको असुरकोटकी विमला बैजालीलाई वर्षा सुरु नहुन्जेल पिउने पानी जोहो गर्न सकस हुन्छ । गत वर्षामा घैंटोमा संकलन गरेको पानी सकियो । यस्तै अभावले गत वर्ष दुई छिमेकी बसाइँ सरेर तराई गइसके ।
‘गाउँकै जग्गामा केही कृषि उद्यम गरौं भनेर पनि के गर्नु ? हामीलाई पिउने पानी छैन,’ उनले भनिन्, ‘एक गाग्री पानी जोहो गर्न बिहानभरि लाग्छ ।’ पानी अभावले व्यावसायिक पशुपालन र कृषिबाट वञ्चित भइरहेको यहाँका बासिन्दाको गुनासो छ । जंगलमा रुखमुनि, खोला छेउका कुवा (पानीका मूल) गर्मी बढेसँगै सुक्छन् । अहिले घन्टौं हिँडेर खोलाबाट एक गाग्री पानी ल्याउनुपर्ने बाध्यता रहेको उनले बताइन् ।
गाउँमै तरकारी खेती, पशुपालन गरेर कृषि उद्यमबाट स्वरोजगार बन्ने सोच भए पनि पानी अभावले पतिलाई वैदेशिक रोजगारमा पठाउनुपरेको उनको भनाइ छ । भूमिकास्थान–५ बुधुनमाराकी कमला परियार सबेरै गाग्री बोकेर कुवातिर दौडिन्छिन् । घरमा पति र उनी छन् । उमेर ५९ पुग्यो । अरू बेला चिन्ता नभए पनि हिउँदभर घरमा पानीकै टन्टो हुन्छ । ‘सकिनसकी एक गाग्री पानी नल्याएसम्म घरमा चुलो बल्दैन,’ उनले भनिन्, ‘नजिकको मूल सुक्यो, खोला किनारमा जानुपर्छ ।’
करेसाबारीमा लगाएको साग, काउली, मूला पानी नभएर ओइिलाएका छन् । एउटा दुहुनो भैंसी छ । घाँस र पानी पेटभरि खुवाए मात्र दूध धेरै दिन्छ । घाँस प्रशस्त खुवाए पनि पानी अड्कलेरै दिनुपर्छ । पानी नभएकै कारण दुई महिनाअघि कमलाले दुई वटा बाख्रा बेचिन् ।
छत्रदेव गाउँपालिका–३ का विष्णुप्रसाद भुसालले गाउँमा पानी नभएकै कारण खोला किनारामा कृषि फार्म सञ्चालन गरेका छन् । ‘घरमा पिउने पानी छैन, हिउँदमा एक गाग्री पानीकै लागि कुवा खोज्न जंगल चहार्नुपर्छ,’ उनले भने, ‘पानीको दुःखकै कारण खोला किनारमा जग्गा भाडामा लिएर फार्म सञ्चालन गरेको छु ।’ पानीकै कारण प्रायः खोला किनारामा बसाइँ सरेका छन् । अलि पैसा हुने तराई र ठूला सहरमा जान्छन् । बर्खामा धारामा पानी आएपछि हिउँदमा आउँदैन । माघदेखि जेठसम्म जंगलका कुवामा गाग्री बोकेर जानुपर्छ । छिटो नगए पालो पाइँदैन । ‘बिहान ४ बजेदेखि नै कुवामा लाइनमा बस्नुपर्छ, पानीको दुःखले छाडेन,’ केरुंगाका लक्ष्मण खनालले भने ।
कुवाबाट बोकेर ल्याएको पानी अड्कलेर पिउनुपर्ने भएकाले यतिबेला गाईबाख्रा, भैंसी, कुखुरा धेरैले बेच्छन् । बर्खा सुरु भएपछि बल्ल थप्छन् । बारी खेतीयोग्य छ । तरकारी, अन्नबाली राम्रो उब्जनी हुन्छ । तर सिँचाइ नभएपछि हिउँदेबाली गहुँ ओइलाएको छ । अकासे–पानी आए गहुँलाई राहत हुने आशामा खनाल छन् । वाङ्लाकी विमला श्रेष्ठले जनसंख्या वृद्धि भएपछि पानी अभाव भएको बताइन् ।
‘पहिलो छरिएर रहेका बस्ती थिए, अहिले बाक्लो बस्ती छ,’ उनले भनिन्, ‘पानीका मुहान नजिकै छैनन् । भएको पानीले पुगेन ।’ धारामा आउने पानीले एक घरलाई एक गाग्री समेत नपुग्दा कुवा धाउनुपर्ने बाध्यता छ । पानी नभएपछि गाईवस्तु पाल्ने, बारीमा तरकारी उत्पादन गर्न सम्भव नभएको उनको भनाइ छ ।
जेठसम्म हरियो तरकारी बारीमा देख्न पाइँदैन । बजारबाट काउली, बन्दा, खुर्सानी, मुला, सागलगायत तरकारी किनेर खानुपरेको उनले बताइन् ।
प्रकाशित : फाल्गुन ८, २०७७ ०७:०७
