बुटवल–बेलहिया एउटै सहर

पछिल्लो डेढ दशकमा यति तीव्र सहरीकरण होला भन्ने धेरैले चिताएका थिएनन् । बुटवलको चिडियाखोलादेखि भैरहवाको बेलहिया नाकासम्म एउटै सहर बनेको छ । यति छिटै बस्ती विकास भएर ठूलो सहर बन्ला भनेर नचिताएको पुराना व्यवसायी ८७ वर्षीय वंशराजप्रसाद जायसवालले बताए । जायसवाल यहाँ बस्न थालेको ६५ वर्ष भयो । बुटवल साविक लुम्बिनी र राप्ती अञ्चलको व्यापारिक केन्द्र थियो । पहाडी जिल्लामा यहीँबाट सामान आपूर्ति हुन्थ्यो । भारतीय सामानको व्यापार हुने भएकाले यहाँ मध्य र सुदूरपश्चिमबाट सर्वसाधारण किनमेलका लागि आउँथे । कपडा, नुन र तेलको व्यापार बढी हुन्थ्यो ।

पहाडिया साहुले यहीँबाट सामान लगेर बिक्री गर्थे । भारतबाट पुर्खासँगै आएका वंशराजको घर साबिक राप्ती अञ्चलमा थियो । सीमा नजिक रहेको घर घाँघरा र राप्तीमा आएको बाढीले बगाएपछि परिवार बटौली आएको थियो । ‘त्यति बेला बटौलीमा फाट्टफुट्ट एकाध घर मात्र थिए,’ उनले भने, ‘अहिले ठूलो सहर भयो, कच्ची बाटो पनि धेरै पछि मात्रै बनेको थियो । अहिले जिल्लाभरि फराकिला सडक बने ।’ सुरुमा पुल्चोकदेखि जितगढीसम्म बसाइँ थियो । तिनाउवारि बगर थियो । पहाडी भेगबाट आउन समथर बाटो थिएन । गाडी चल्दैनथे । महिना दिन लगाएर मानिस सामान खरिद गर्न आउँथे ।

जायसवालका अनुसार तिनाउवारिलाई खस्यौली भनिन्थ्यो । खस्यौलीमा ढुंगे बगर थियो । त्यतिबेला नुन तेलसँगै गाँजा–चरेस बिक्री हुने गरेको व्यवसायी थियो । ‘बुटवलको पुरानो रूप सम्झँदा अहिलेको अवस्थामा आकाश–पाताल फरक आयो,’ उनले भने । बटौलीको कदम चोकमा किराना पसलबाट व्यापार सुरु गरेका थिए । थोक विक्रेता उनले भरियालाई बोकाएर सामान पहाड पठाउँदा फाइदा हुने गरेको स्मरण गरे । त्यसबेला भारतबाट सीमासम्म गाडी र सुनौली नाकाबाट गाडामा यहाँ सामान ल्याउने गरेको उनले बताए । ‘आठ रुपैयाँ किलोमा जिरा बेचेका थियौं,’ उनले भने, ‘अहिले एक किलो जिराको ३ सय ८० देखि ४ सय २० रुपैयाँसम्म पर्छ ।’

बुटवल हाइड्रोपावरबाट बिजुली आपूर्ति सुरु भयो तर पिउने पानीको समस्या थियो । जायसवाल परिवार भारतीय व्यापारी भएकाले उतै समान राखेर यहाँ व्यापार चलाउँथे । व्यापारीले भात पकाउने मानिस राख्थे । तिनैले खोलाबाट काँधमा पानी बोकेर ल्याउँथे । पानी धमिलै पिउनुपर्ने बाध्यता थियो । आकासे पानी ड्रममा थापेर फिटकिरीले हालेर पिउने गरेको उनलाई सम्झना छ । बटौलीमा चहलपहल हुँदा खस्यौली सुनसान थियो । एक दिन बटौलीको निमचोकमा व्यापारी जम्मा भएर खस्यौलीलाई गुल्जार बनाउने विषयमा छलफल चलाए । उक्त छलफलपछि जायसवाललगायत व्यवसायी मिलेर उद्योग वाणिज्य संघको स्थापना गरे । उनी तत्कालीन कार्यसमितिका सदस्य थिए । त्यतिबेला स्थानीय सूर्यप्रसाद प्रधानले आग्रह गरेपछि जायसवाल प्रधानको आडैमा घर बनाएर खस्यौली सरे । बिस्तारै पाल्पाबाट नेवार समुदाय बसाइँ आउन थाले । तिनाउमा पक्की पुल नभएकाले बटौली ओझेलमा पर्दै गयो भने खस्यौली फस्टाउन थाल्यो । उनीहरूकै पालामा रक्त सञ्चार केन्द्र, वाणिज्य क्याम्पस, प्रादेशिक अस्पतालका स्थापना भएका थिए । खस्यौलीमा व्यापार सुरु गर्ने भारतीय ठूला व्यापारी फर्किए । त्यसबेला बीपी चोकमा मिनी बस स्टेसन थियो । बुटवल चलचित्र मन्दिर रहेको स्थानअगाडि ठूलो बसपार्क थियो ।

सडक पूर्वाधार निर्माण नभएकाले वर्षाका बेला व्यापारी आउँदैनथे । वर्षा सुरु नहुँदै तीन महिनाका लागि उधारोमा सामान बिक्री गर्ने गरेको जायसवालले बताए । त्यसबेला पैसा तिर्न नसकेर कठ्ठा–कठ्ठा खेत लिन आग्रह गर्दा पनि जंगलमा को बस्छ भन्दै धेरैले खस्यौली आउन मान्दैनथे । अहिले बुटवल–६ संगमपथमा उनको घर र छोराहरूको व्यवसाय छ । चार हजार रुपैयाँ प्रतिकठ्ठामा खेत किनेर घर बनाएका थिए । उनका अनुसार त्यसबेला एक रुपैयाँको टोकन लिएर एउटा घडेरी पाइन्थ्यो । अहिले त्यही स्थानमा घरजग्गा खरिद गर्न असम्भव बनेको छ । कुनै बेला जंगल भनेर बेवास्ता गरिएको खस्यौली विशाल सहरमा परिणत भएको छ । व्यापारिक प्रतिष्ठान, बैंक, संघसंस्था र हरेकको रोजाइको क्षेत्र बनेको छ । यहाँ पाइला–पाइलामा होटल तथा रेस्टुराँ र कपडा पसललगायत मानिसलाई आवश्यक हरेक सामग्री उपलब्ध छन् । प्रदेश ५ सरकारले बुटवल–भैरहवा, नेपालगन्ज–कोहलपुर र घोराही–तुलसीपुरलाई महानगरका रूपमा विकास गर्ने अवधारणा सार्वजनिक गरेको छ ।

वीरगन्ज र भरतपुर महानगरको तुलनामा बुटवल–बेलहिया ठूलो सहर बनेको छ । बुटवलको चिडियाखोलादेखि बेलहियासम्म २६ किलोमिटर खण्ड एउटै सहर बनेको छ । यो खण्डमा बुटवल उपमहानगरपालिका, तिलोत्तमा र सिद्धार्थनगर नगरपालिका छन् । तीनवटै नगरमा अहिले सहरीकरण तीव्र छ । अत्याधुनिक सुविधासहितका व्यापारिक प्रतिष्ठान, होटल, अस्पताल र शैक्षिक संस्था खुल्ने क्रम जारी छ । महानगरको छलफल एकातिर छ, अर्कोतर्फ आफैं ‘मेगा सिटी’ का रूपमा विकास भइरहेको छ । अहिले सञ्चालनमा रहेको बुटवल–बेलहिया ६ लेन सडकका कारण आसपास सहरीकरण तीव्र छ । यसलाई ‘मेगा सिटी’का रूपमा विकास गर्न सके गाउँका उत्पादनको खपत र रोजगारीका लागि अन्यत्र जानुपर्ने बाध्यता अन्त्य हुने मुख्यमन्त्री शंकर पोखरेलको भनाइ छ । तीव्र बजारीकरणसँगै कृषिको व्यवसायीकरण पनि भइरहेको छ । बुटवल, तिलोत्तमा र सिद्धार्थनगरलाई समेटेर बन्ने महानगरलाई देवदह र सैनामैना नगरपालिकासित जोडेर विकास गर्ने योजना छ ।

०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि मुलुकका विभिन्न जिल्लाबाट बसाइँ सरेर आउनेको संख्या ह्वात्तै बढ्यो । पहिले खस्यौलीमा सीमित बसोबास कालिकानगर, योगिकुटी, शंकरनगर, ड्राइभरटोल, नयाँमिल, मणिग्राम, मंगलापुर, भलवारी र कोटिहवा हुँदै भैरहवासम्म फैलन थाल्यो । पछिल्लो समय बुटवलभन्दा दक्षिण बस्ती र सहरीकरण बढेको छ । अर्घाखाँची, गुल्मी, पाल्पा र प्यूठानलगायत उच्च पहाडी भेगका मानिस बसोबास गर्छन् । यहाँ मुलुकका ५७ जिल्लाका मानिसको बसोबास भएको पुराना अगुवा बताउँछन् । पछिल्लो समय सीमावर्ती सहर भैरहवाले काँचुली फेरेको छ । स्थल नाकाका साथै गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल निर्माणले लगानी ओइरिने क्रम जारी छ ।

सिद्धार्थनगर आसपास औद्योगिक करिडोर छन् । ७३ वर्षीय उद्योगी नन्दलाल गोयन्काले सिद्धार्थनगरको परिवर्तन प्रतिशतमा गणना नहुने बताए । उनका पिताको बुटवलमा किराना पसलको व्यापार थियो । अहिले उनका विभिन्न उद्योग सञ्चालन भइरहेका छन् । पुरानो अवस्थामा कायपलट भएको उनले बताए । ‘०२७ सालमा जब सुनौलीदेखि पोखरा जोड्ने सिद्धार्थ राजमार्ग बन्यो, त्यसपछि भैरहवाको मुहार फेरिएको हो,’ उनी भन्छन् । बुटवलमा १० वर्ष व्यवसाय गरेपछि गोयन्का परिवार भैरहवा बसाइँ सरेर गएको थियो । भैरहवामा पसल सुरु गरे । छोरा र परिवारका साथमा नन्दलालले बढाएको व्यापार अहिले गोयन्का ग्रुपका नामबाट प्रसिद्ध छ ।

खस्यौलीको विकासमा उद्योग वाणिज्य संघको भूमिका महत्त्वपूर्ण रहेको संघका वरिष्ठ उपाध्यक्ष उज्ज्वल कसजूले बताए । पूर्वअध्यक्षको पहलले आर्थिक, सामाजिक, शिक्षादेखि स्वास्थ्य क्षेत्रमा ठूला लगानी सम्भव भएको उनको भनाइ छ । उनका अनुसार एसएलसी उत्तीर्ण गरेपछि काठमाडौंलगायत बाहिरका जिल्ला गएर पढ्नुपर्ने बाध्यता थियो । लुम्बिनी वाणिज्य क्याम्पस, बुटवल बहुमुखी क्याम्पसमा विज्ञान संकाय, ज्ञानोदय रात्रि मावि र सिद्धार्थ गौतम बुद्ध क्याम्पसलगायत शैक्षिक प्रतिष्ठान सञ्चालनका लागि संघले भूमिका खेलेको थियो । साबिक लुम्बिनी अञ्चल अस्पतालमा प्रसूतिगृह, विभिन्न प्रहरी कार्यालयमा कुरुवा कक्ष, प्रहरी बिट, पम्पिङ सेट गाडेर पानीको सुविधा र बुटवलको आम्दा अस्पताल स्थापनाका लागि त्यसबेला ३० लाख रुपैयाँ संघले सहयोग गरेको कसजूले बताए । बुटवल आर्थिक हब बन्नुमा संघले खेलेको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ ।

सहरीकरणसँगै पुरानो ढाँचामा सञ्चालन भइरहेका व्यवसायमा नयाँ पुस्ताको प्रवेश बढेको छ । त्यसले गर्दा उद्योग–व्यवसायमा प्राविधिले प्राथमिकता पाएको एसआर समूहका प्रबन्धक सुरज उप्रेतीले बताए । प्रविधि प्रयोगले ग्राहक र व्यवसायीबीचको सम्बन्ध बलियो बन्दै गएको उनले बताए । ‘उद्योग र व्यवसायमा युवाको आकर्षणले बुटवल–बेलहिया खण्डको विकासमा सहयोग गरेको छ,’ उनले भने, ‘नयाँ क्षेत्रमा लगानी बढेको छ ।’ अहिले यस खण्डमा सरकारीदेखि निजी क्षेत्रको आँखा गडेको छ । कर्पोरेट संस्कृतिको विकास भएको छ । नाफामुखी उद्योगले अहिले गुणस्तरमा ख्याल दिँदा ग्राहकसँग पनि सम्बन्ध कायम छ । बजार वृद्धिका लागि ठूला कम्प्लेक्स, तारे होटल, आधुनिक रेस्टुरेन्ट र मल्टिप्लेक्सलगायतले बुटवल र सिद्धार्थनगरको मुहार फेरेको छ । शिक्षाको क्षेत्रमा समेत जिल्लामा उत्कृष्ट विद्यालय तथा कलेज सञ्चालनमा छन्, जसले गर्दा विज्ञ उत्पादनको क्षेत्रमा समेत बुटवल–सिद्धार्थनगर अघि बढेको छ साथै यहाँ रहेका ठूला अस्पताल पनि परिवर्तन र विकासको नमुनाका रूपमा लिन सकिन्छ ।

बुटवल–बेलहिया खण्डअन्तर्गत मणिग्राममा ०६६ सालमा ड्रिमल्यान्ड होटल स्थापना भएको थियो । त्यतिबेला आसपास सहर थिएन । यस खण्डमा लगानी र बसोबासका लागि आकर्षण देखेपछि होटलमा लगानी गरेको सञ्चालक गोपाल रानाले बताए । उनका अनुसार त्यतिबेला बुटवल–बेलहिया ६ लेन सडक दायाँबायाँ धेरै जग्गा खाली देखिन्थ्यो । घर थोरै थिए । अहिले बुटवलदेखि भैरहवासम्म सडक आसपास व्यावसायिक प्रयोजनका घर निर्माण भएका छन् । सडक दायाँबायाँ एक किलोमिटरसम्म बजार बनेका छन् ।

अहिले बुटवल र भैरहवा अलग्याउन नसकिने बनेको रानाले बताए । ‘२६ किलोमिटर एउटै सहर बन्यो,’ उनले भने, ‘यस खण्डका दायाँबायाँ पनि ठूलै बजार बनेका छन् ।’ अहिले यस खण्डमा ठूला होटलको निर्माण हुने बढेको छ । ‘पहिले होटल खोज्दै बुटवल र भैरहवा जानुपर्थ्यो,’ उनले भने, ‘अहिले स्तरीय होटल यही खण्डअन्तर्गत निर्माण भएका छन् ।’ बुद्ध जन्मस्थल लुम्बिनी र अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलले गर्दा होटल सञ्चालन बढेको उनले बताए । अहिले सिद्धार्थ राजमार्गसँग जोडिएका विभिन्न जिल्लाका १६ वटा स्थानीय तहले आर्थिक समृद्धिका लागि संगठित भएर अगाडि बढ्ने निर्णय गरेका छन् । राजमार्गअन्तर्गत रुपन्देहीको भैरहवादेखि पोखरासम्मका स्थानीय तह जोडिएका छन् । एक साताअघि ती स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिको तानसेनमा सम्पन्न दुईदिने भेलाले समन्वय र सहकार्यमा सिद्धार्थ करिडोरका रूपमा विकास गर्ने निर्णय गरेको हो ।

बुटवल–भैरहवाको बीचमा रहेको तिलोत्तमा नगरपालिकाले पूर्वाधार निर्माणदेखि अन्य भौतिक विकासका कामलाई तीव्रता दिन थालेको छ । नगरले केही महिनाअघि लगानी सम्मलेन आयोजना गरेको थियो । त्यसबाट समेत नगरको विकास योजनाको खाका फराकिलो बनेको नगरप्रमुख वासुदेव घिमिरेले बताए । ‘स्वदेशी तथा विदेशी लगानीकर्ताले लगानीका लागि अध्ययन थालिसकेका छन्,’ उनले भने, ‘उद्योगतर्फ दुग्ध तथा प्रशोधन केन्द्र, कृषि उपज तथा संकलन केन्द्र र फोहरमैला व्यवस्थापन केन्द्र निर्माणमा चासो देखिएको छ ।’ स्थानीय क्लब र संस्थाले खेलाइरहने खेलले खेलकुद हबका रूपमा समेत नगरको विकास भइरहेको उनले बताए ।

सबै पक्षबाट महानगर निर्माणका लागि सम्भावना रहेको उल्लेख गर्दै उनले भने ‘बुटवल र भैरहवाको बीचमा पर्ने तिलोत्तमाको मणिग्रामलाई मुकाम कायम गरिनुपर्छ ।’ मणिग्राममा पर्याप्त जग्गा भएकाले पनि महानगरको मुकामका लागि उपयुक्त भएको उनको ठहर छ । ‘बुटवल र भैरहवामा जग्गा छैन । अब सबै लगानीको केन्द्र तिलोत्तमा हो,’ उनले भने ।