रातो माटो र कमेरोको चटारो

अढाइ घण्टा पैदल हिँडेर उनले एक बोरा माटो घर पुर्‍याइन् । घरको आधा भित्ता रातो र आधा सेता (कमेरो) माटोले पोतिन् । ‘अहिले त कमेरोको खानी भेट्टाउनै मुस्किल छ । बजारबाट चुना वा रंग ल्याएर पोत्नुपर्ला,’ उनले भनिन् । धार्मिक संस्कार अनुसार रंग र चुनाले घर चोखिन्न । माटो नै शुद्ध मानिन्छ । गाउँमा धनी परिवारले सेतो र रातो रंग ल्याएर घर पोत्छन् । गरिब परिवारले मात्रै जंगल धाएर खानीकै माटोले चोख्याउने उनले बताइन् ।

माटो पाउनै मुस्किल छ । केही खानीमै कमेरो सकियो, कही मोटरबाटोले पुरिए । नयाँ ठाउँमा पत्ता लगाउनै गाह्रो पर्ने मालारानी गाउँपालिका–७ की विमला खड्काले बताइन् । बजारको रंगले खानीको शुद्ध माटोलाई विस्थापित गराएको उनले बताइन् । माटो खानीभित्र एक/डेढ घन्टा खनेपछि बल्ल एक बोरा भरिन्छ । बोकेर घर लैजाने, भाँडोमा भिजाएर घोलेपछि घरको भित्तामा छ्यापिन्छ । खानीको माटोले पोतेपछि घर मगमग बास्ना आउने, वर्षदिनसम्म देवता खुसी हुने र परिवारलाई काम गर्दा शुभसाइत पार्ने धार्मिक विश्वास रहेको उनले सुनाइन् ।

घर शुद्ध पार्न वनजंगलमा माटो खोज्दै भौंतारिनु परेको खड्काले बताइन् । ‘घर पोत्ने रातो माटो र सेतो कमेरो जहाँसुकै पाइँदैन,’ उनले भनिन्, ‘दसैंमा कसको घर चिटिक्क छ भनेर दाँजिन्छ । त्यही भएर वर्षाभरि पानीले पखालेको भित्तो टाढाबाट हेर्दै टलक्क टल्किने गरी पोत्न थालेकी छु ।’ गाउँमा पक्की घर छिटफुटमात्रै छन् । घटस्थापनाअघि नै घर चोख्याइन्छ । टपरीमा जमरा नयाँ माटोमा उमारिन्छ । त्यसैले पनि अहिलेदेखि नै आफूहरू माटोको जोहोमा लागेको स्थानीले सुनाए । फुदवाङको राताटारीमा अहिले रातो माटो झिक्नेको भीड छ । सन्धिखर्क, खाँचीकोट, नरपानी लगायत ठाउँबाट पनि स्थानीय आइरहेका छन् ।

‘दसैंमा घरलाई पवित्र बनाउन लिपपोत गरिन्छ । त्यसैले माटोखानीकै माटो खोजिन्छ,’ खाँचीकोटका पदम खत्रीले भने । उनको खर्‍यानमा पनि खानी छ । दसैंअघि नै उनी खानी खोल्छन्, माटो झिकेपछि खानी पुरेर छाड्छन् । ‘छिमेकी र केही शुभचिन्तकसम्मलाई खर्‍यानको माटोले पुगेको छ,’ उनले भने, ‘कमेरो खोज्न भने टाढै धाउनुपर्छ । गाउँनजिक कतै कमेरो खानी छैन ।’