नैकापबाट चोरिएको लिच्छविकालीन सरस्वती मूर्ति न्यूयोर्कमा

न्यूयोर्कस्थित प्रसिद्ध कला संग्रहकर्ता रोबर्ट हटफिल्ड एल्सबर्थको संकलनमा पाइएको नेपाली सम्पदाको टाउको र दुवै हात भने चुँडिएको अवस्थामा देख्न सकिन्छ । नेपाली कला–सम्पदाको खोजी तथा घरफिर्ती अभियानमा संलग्न ‘लस्ट आर्टस् अफ नेपाल’का अनुसार, यो मूर्ति चोरीकै क्रममा टुटफुट भएको र यसको खुट्टाको अंश भने मन्दिरमै रहेको छ । तर मूर्तिको टाउको, हातहरु कहाँ छन् भन्ने अझै थाहा हुन सकेको छैन ।

‘यो चोरिएको मूर्ति देवी सरस्वतीको थियो, बाहिर चर्चामा आएजस्तो पार्वती वा लक्ष्मीको होइन’,नैकाप/तीनथाना क्षेत्र समेटिने चन्द्रागिरी नगरपालिका—१५ का पूर्ववडाध्यक्ष उत्तम राउतले कान्तिपुरसँग भने—‘चोरिएको मूर्तिको बाँकी खुट्टा(कमलाकृति)को अंशमा उभ्याएर अहिले सरस्वतीको प्रतिमूर्ति प्रतिस्थापन गरेका छौं । हरेक वर्ष यहाँ सरस्वती पूजाका दिन ठूलो मेलासहित पूजाआजा हुने गरेको छ ।’

राउतका अनुसार, यस्तै लिच्छविकालीन केही मूर्तिहरु अंगभंग अवस्थामै विष्णुदेवी मन्दिर परिसरमा रहेकै छन् । सम्भवत तेहृौं शताब्दीमा काठमाडौं उपत्यकामा भएको मुस्लिम समुदायको आक्रमणका बेलामा यी मूर्तिहरु अंगभंग पारिएका हुन सक्छन् । यही परिसरमा तीनवटा मात्रिका, उमामहेश्वर, महादेव र विष्णुदेवीका मूर्तिको सम्पदा वैभव यथावत छ ।

काठमाडौंमा नैकापबाट मच्छेगाउँ जाँदा बाटैमा भेटिने विष्णुदेवी मन्दिरबाट सरस्वतीको प्रस्तर मूर्ति चोरएपछि यहाँ अहिले प्रतिलिपि राखेर पूजा–प्राथना हुँदै आएको छ । यो मूर्ति सम्पदाको तस्बिर अस्ट्रियन वास्तुविद् कार्ल प्रुस्चले सन् १९७५ र नेपाली अन्वेषक शुक्रसागर श्रेष्ठले सन् १९८१ मा लिएका थिए । स्विस अध्येता उल्रिच भोन स्क्रोडरको ‘नेप्लिज स्टोन स्कल्प्चर्स, भोल्युम १ (प्लेट २२४)’ मा पनि नैकापको यो मूर्ति तस्बिर तथा विवरण उल्लेखित छ ।

सरस्वती मूर्तिका संकलक एल्सबर्थको ८५ वर्षको उमेरमा सन् २०१४ अगस्टमा न्यूयोर्क निवासमै निधन भइसकेको छ । तर उनले कहाँबाट कसरी यो सम्पदा हात पारे भन्ने उल्लेख गरिएको छैन । विशेषत चिनियाँ कला–सम्पदामा रुचि राख्ने एल्सबर्थले भारतीयसहित एसियाली पुरातात्विक सम्पदाको संग्रह गर्दै आएका थिए । उनले आफू जीवित छँदै कतिपय मूर्ति/सम्पदा न्यूयोर्कको मेट्रोपोलिटान म्युजियम, फिलाडेल्फिया, बोस्टन र ओहियो(क्लेभलेन्ड)का म्युजियमहरुमा बिक्री गरेका थिए ।

यसैगरी, लस्ट आर्टस् अफ नेपालका अनुसार पन्ध्रौं शताब्दीको अर्को नेपाली सम्पदा पनि अमेरिकाको भर्जिनिया म्युजियम अफ आर्टस्‌मा फेला परेको छ । ललितपुरको थेचो गाउँमा चल्ने जात्रामा प्रयोग हुने हड्डीबाट बनेको एप्रोन (सम्भवत नवदुर्गा नर्तकको गहना) भर्जिनियामा फेला परेको हो ।