‘भूमिपुत्र’ सँगै छैन भूमि

सिरहाका ९५ प्रतिशत मुसहर समुदायको बसोबास ऐलानी जग्गा, सडक, खोला किनार र पोखरीका डिलमा छ । भारतीय सीमानजिक रहेको औरही गाउँपालिका–४ स्थित इँटाटार मुसहर बस्तीका ६० वर्षीय शिवु सदाय हिजोआज मजदुरीमा खट्न सक्दैनन् । उनले आफ्नो जवानी मोहम्मद अली खानको जमिनमा काम गरेर बिताए । अहिले उनको परिवार पोखरी डिलको ऐलानी जग्गामा बसेको छ । उनका बाबु–बाजे पनि त्यही डिलमै बसेका थिए । ‘जमिनदारकहाँ रगतपसिना बगाए पनि मर्ने बेलासम्म आफ्नो नाममा एक टुक्रा जमिन छैन, लालपुर्जाविहीन छु,’ शिवुले भने ।

दुई छोरा कुसुमलाल र श्यामदेवले पनि त्यही नियति भोग्नुपर्ने हो कि भन्ने पिरलो उनलाई छ । उनी भन्छन्, ‘जमिनसँगै लालपुर्जा पनि चाहिने रहेछ भन्ने चेत बुढ्यौलीमा मात्रै आयो ।’ जनता आवासले बस्तीमा घर बनाइदिने भनेर जग्गाको लालपुर्जा खोजेपछि मात्रै शिवु झल्याँस्स भएका थिए ।

इँटाटारमा मुसहरका ६६ घर छन् । ती सबै पोखरी डिलवरिपरि छन् । ५८ वर्षीय जोगेन्दर सदायको चार पुस्ता त्यही पोखरी डिलको ऐलानी जग्गामा बस्दै आएको छ । बुबा डोमा लालपुर्जाविहीन भएरै बितिसके । आफूहरूले भविष्यबारे कहिल्यै नसोचेको उनले सुनाए । ‘भरे कसरी छाक टार्ने भन्ने पिरलोमै जवानी बित्यो,’ उनी भन्छन्, ‘अनि भविष्य भनेको के हो भन्ने नै थाहा पाएनौं । हिजो र आज हाम्रा लागि उस्तै हो । हिजो जस्तो जीवन छ, आज पनि उस्तै छ । उमेर मात्र फेरिएको छ ।’

७० वर्षीय सुकन सदायको हातमा पनि लालपुर्जा छैन । युवादेखि वृद्धसम्मले पोखरीको डिलमा उकुसमुकस भएर बस्नुपर्दाको पीडा पोख्दै आएका छन् । प्रत्येक चुनावमा भोट माग्न आउने उम्मेदवारसँग उनीहरूले अन्य स्थानमा जमिन उपलब्ध गराइदिन माग गरेका छन् तर चुनाव सकिएपछि नेताहरू फर्केर आउँदैनन् ।

सिरहाको बरियारपट्टी गाउँपालिका–३ स्थित भारतीय सीमा दशगजानजिक पोखरी डिलमा छ ‘कट्टी टोल’ । टोलमा ५० घर भूमिहीन दलित मुसहर समुदायको बसोबास छ । ऐलानी जग्गामै बसोबास गरेको सिंगो मुसहर बस्तीको गुजाराको माध्यम मजदुरी हो । बस्तीका जितन सदाय मुसहरले चारपुस्तादेखि आफूहरू लालपुर्जाविहीन रहेको बताए । ‘बाजे, बाबु यही पोखरीको डिलमा बिते, मुसहरलाई कसले दिन्छ र जमिन, घर ?’ उनी भन्छन्, ‘बरु ज्यालाबापत ८ किलो धानको ठाउँमा १० किलो दिए भने एक बोतल रक्सी र माछामासु खाएर रमाउँथ्यौं ।’

बरियारपट्टी–३ स्थित तिलैयामा सडकछेउको ऐलानी जग्गामा १५ घर सदाय मुसहर बस्ती छ । अधिकांशले १ देखि २ धुर जग्गामा घर बनाएर बसेका छन् । एउटा परिवारमा १७ जनासम्म फुसको घरमा कोचिएर बस्छन् । कबुतरी सदाय मुसहर भन्छिन्, ‘नौ जनाको परिवार डेढ धुरमा बनाएको फुसको घरमा बस्नुपरेको छ ।’ त्यही पनि सडक फराकिलो पार्दा उठीबास हुने पिरलो छ ।

सिरहाको बरियारपट्टी गाउँपालिका–३ स्थित भारतीय सीमा दशगजानजिक पोखरी डिलमा छ ‘कट्टी टोल’ । टोलमा ५० घर भूमिहीन दलित मुसहर समुदायको बसोबास छ । ऐलानी जग्गामै बसोबास गरेको सिंगो मुसहर बस्तीको गुजाराको माध्यम मजदुरी हो । बस्तीका जितन सदाय मुसहरले चारपुस्तादेखि आफूहरू लालपुर्जाविहीन रहेको बताए । ‘बाजे, बाबु यही पोखरीको डिलमा बिते, मुसहरलाई कसले दिन्छ र जमिन, घर ?’ उनी भन्छन्, ‘बरु ज्यालाबापत ८ किलो धानको ठाउँमा १० किलो दिए भने एक बोतल रक्सी र माछामासु खाएर रमाउँथ्यौं ।’

बरियारपट्टी गाउँपालिका–३ स्थित तिलैयामा सडकछेउको ऐलानी जग्गामा १५ घर सदाय मुसहर बस्ती छ । अधिकांशले १ देखि २ धुर जग्गामा घर बनाएर बसेका छन् । एउटा परिवारमा १७ जनासम्म फुसको घरमा कोचिएर बस्छन् । बस्तीका कबुतरी सदाय मुसहर भन्छिन्, ‘नौ जनाको परिवार डेढ धुर जग्गामा बनाएको फुसको घरमा बस्नुपरेको छ ।’ त्यही जग्गा पनि सडक फराकिलो पार्दा उठिबास हुने पिरलो छ । ‘सडक विस्तार भयो भने हामीजस्ता निमुखा कहाँ जाने,’ उनले भनिन्, ‘बेघर हुने चिन्तामा छौं ।’

जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा मुसहरको जनसंख्या २ लाख ३४ हजार ४ सय ९० छ । सिरहामा दलित मुसहर समुदायको जनसंख्या ३९ हजार ९ सय २९ छ । तीमध्ये ९५ प्रतिशत भूमिहीन सुकुम्बासी छन् । मुसहर समुदायको साक्षरता दर ०.००४ प्रतिशत उल्लेख छ । मुसहर संघ सिरहाका अनुसार ९५ प्रतिशत भूमिहीन सुकुम्बासी रहेका मुसहर समुदाय लालपुर्जाविहीन छन् ।

‘सिरहाका अधिकांश मुसहर बस्तीका तीन पुस्ताभन्दा बढी भइसक्यो तर बसोबास गरेको जग्गा उनीहरूको आफ्नो स्वामित्वमा छैन, यो हरेक बस्तीको समस्या हो,’ मुसहर समुदायका अगुवा एवं अधिकारकर्मी रामस्वरूप सदाय मुसहर भन्छन्, ‘पुस्तौंदेखि बस्दै आएको जग्गा गाउँ ब्लकमा रहेको भए पनि नापी हुन सकेको छैन, जग्गाको स्वामित्व नहुँदा ती बस्ती उठिबासमा पर्ने चिन्ता छ, यसका लागि हामीले पालिकासँग पहल गरिरहेका छौं ।’

बसोबास गरेको पुस्तौं भए पनि कानुनी अड्चन, झमेला र कतिपयको नागरिकता नभएकै कारण बसोबास गरेको गाउँ ब्लक र पर्ती जग्गा सम्बन्धित व्यक्तिका नाममा नापी नहुँदा समस्या बढेको उनको भनाइ छ ।

सिरहा शोभापुरका दलित मुसहर समुदायसँग नागरिकतासमेत छैन । ४० घरधुरी मुसहरको बसोबास रहेको बस्तीमा ५० जनाभन्दा बढी नागरिकताविहीन छन् । बस्तीका ४८ वर्षीय शंकर सदाय मुसहरको परिवारमा कसैको पनि नागरिकता छैन । उनका पत्नी, छोरी रुन्ची, छोरा मैनका, बुहारी परमेश्वरी, छोरा दैरका नागरिकताविहीन छन् । शंकरको नागरिकता नभएकै कारण रुन्ची, मैनका र दैरकाले पढ्नसमेत पाएनन् ।

६३ वर्षीया सोमनी मुसहरसँग पनि नागरिकता छैन । ‘नागरिकताका लागि धेरै धाएँ, माइतीगाउँ सिन्धुली दुधौलीबाट समेत सिफारिस ल्याएँ तर यो मिलेन, त्यो मिलेन भनेर नागरिकता दिएनन्,’ उनले भनिन् ।

५४ वर्षीय सिल्टु सदायको परिवारै नागरिकताविहीन छन् । ४८ वर्षीया पत्नी सोनावती, छोरा राजेश, अजय र छोरी रीनासँग नागरिकता छैन । ‘दुवै छोरा भारतको पन्जाबमा मजदुरी गर्छन्,’ सोनावतीले भनिन्, ‘छोरी रिना बिहे भएर पराया घर गइसकिन् ।’ ससुराको नागरिकता हराएकै कारण आफूहरूको नागरिकता नबनेको सोनावतीले सुनाइन् । ‘प्रशासन कार्यालय धाउँदा ससुराको नागरिकता रेकर्डमै छैन भन्छन्,’ उनले भनिन्, ‘त्यसपछि कसैको नागरिकता बनेन ।’

लहान नगरपालिका–१८ भदैयाका ६१ वर्षीय सीताराम सदाय पनि नागरिकताविहीन छन् । दुई छोरा लक्ष्मण र राम, छोरी आशाबाट चार नाति–नातिना हुर्किसके तर उनले अझै नागरिकता पाएका छैनन् । सीतारामले पटक–पटक गाविस र प्रशासन धाउँदा पनि नागरिकता नबनेपछि छाडिदिएको सुनाए । ‘हामी पढे–लेखेका छैनौं, कर्मचारीले यो कागज पुगेन, त्यो पुगेन भन्छन्,’ २०५९ सालमा पाएको मतदाता परिचयपत्र देखाउँदै उनले भने, ‘पछि प्रशासन धाउनै छोडिदिएँ ।’

वैदेशिक रोजगारीमा गएर कमाऊँ, घडेरी जोडौं भन्दा नागरिकता बाधक बनेको २२ वर्षीय अजयले सुनाए । ‘युवा पिढीले अलिकति कमाइ गरी घडेरी जोडौं, आफ्नै नाममा लालपुर्जा बनाऊँ भने पनि नागरिकता नहुँदा समस्या भएको छ,’ उनले भने, ‘हामीले पनि बाजे, बाबुजस्तै एक धुर जग्गासमेत जोड्न नसक्ने भयौं ।’ छोराछोरीको नागरिकता नहुँदा वैदेशिक रोजगारीलगायत सीपमूलक तालिम लिन र राज्यको सुविधा पाउन नसकेको इनर सदायले सुनाए । ‘नागरिकता हुने गाउँका ठिटाहरू विदेश हान्निए,’ उनले भने, ‘तर आफ्नै नागरिकता नभएपछि छोराको नागरिकता बनेन, उसलाई विदेश पठाउने सपना अधुरो भयो ।’

न्यून पारिश्रमिकमा काम गर्ने बाध्यता हुँदा रकम खर्च गरी सम्बन्धित निकायसम्म पुगेर कागजात, प्रमाण, सिफारिस जुटाउन नसक्ने र नागरिकता चाहिन्छ भन्ने चेतना पनि नभएकाले मुसहरहरूले एक–दुई पटक प्रशासन कार्यालय धाउँदा नागरिकता नपाएपछि चासो राख्न छाड्ने दलित अधिकारकर्मी उमेश बिसुन्के बताउँछन् । प्रशासन र टोलीमार्फत पाएका कतिपय नागरिकतामा पनि त्रुटि देखिएका कारण मुसहर समुदायले नागरिकताबाट उल्टै हैरानी खेपेको उनले सुनाए ।