बुहारीहरूको शंकास्पद मृत्यु शृंखला

सीताको जस्तै घटना चार महिनाअघि चितवनमा पनि भएको थियो । २८ वर्षीया सविता भण्डारी वैशाख ४ मा चितवनको शारदानगरस्थित घरमा मृत भेटिइन् । बाबु रामचन्द्र भण्डारीले छोरीको मृत्युमा ज्वाइँ योगेन्द्र र उनका परिवारका सदस्य जिम्मेवार रहेको भन्दै चितवन प्रहरीमा जाहेरी दिए । वैशाख १७ मा योगेन्द्र पक्राउ परे । जेठ ११ गते योगेन्द्रसहित ससुरा रमेश र दिदी भावाविरुद्ध सरकारी वकिलको कार्यालयले चितवन जिल्ला अदालतमा आत्महत्या दुरुत्साहनको अभियोगपत्र दर्ता गर्‍यो । जेठ १४ मा योगेन्द्र र रमेशलाई एक–एक लाख र भावनालाई २५ हजार रुपैयाँ धरौटीमा छाड्न अदालतले आदेश दियो ।

करिब डेढ सय किलोमिटरको दूरीमा भएका यी दुई घटनाको प्रकृति मात्रै मिल्दैन, दुवै घटनापछि उब्जिएका शंका र न्यायको माग गर्दै सामाजिक सञ्जाल र सडकमा उर्लिएका स्वर पनि उस्तै सुनिन्छन् । दुवै घटनामा दृश्यमा देखिने समानता भनेको दुवै बुहारीको मृत्यु घरभित्रै हुनु, माइतीले हत्याको दाबी गर्नु र प्रहरीले आत्महत्या दुरुत्साहनको किटानी जाहेरी दिनुमा मात्रै सीमित छैन ।

पहिलो श्रीमतीसँग सम्बन्धविच्छेद भएपछि योगेन्द्रले सवितासँग बिहे गरेका थिए । सीताको घटनामा पनि यस्तै खालका समानता देखिन्छ । पहिलो पत्नीसँग सम्बन्धविच्छेद भएपछि टीकाले २ वर्षअघि सीतालाई भित्र्याएका थिए । दुवै घटनामा माइती पक्षले आफ्नो छोरीको मृत्युमा श्रीमान् र परिवारका सदस्यलाई कारक ठानिरहेका छन् । बुहारीहरूको ‘शंकास्पद’ मृत्युको फेहरिस्त बुटवल र चितवनमा मात्रै सीमित छैन । उस्तै प्रकृतिका शृखलाबद्ध घटनाले नेपाली समाज बुहारीका निम्ति असुरक्षित बन्दै जान थालेको हो कि भन्ने पेचिलो प्रश्न पनि तेर्स्याएको छ ।

माइतीबाट फर्केकै दिन रहस्यमय मृत्यु

असार १७ मा नुवाकोट सूर्यगढी गाउँपालिका–५ की २३ वर्षीया सुष्मा तामाङ घरनजिकै रूखमा पासो लगाएर झुन्डिएको अवस्थामा फेला परिन् । छोरीको मृत्यु ज्वाइँ दीपेन्द्र ढकाललगायत परिवारकै सदस्यका कारण भएको भन्दै सुष्माका बाबु चन्द्रबहादुर तामाङले प्रहरीमा आत्महत्या दुरुत्साहन ऐनअन्तर्गत कारबाही हुनुपर्ने भन्दै किटानी जाहेरी दिए । दीपेन्द्रले घरमा जेठी श्रीमती नम्रता राई ढकाल हुँदाहुँदै सुष्मासँग दोस्रो बिहे गरेका थिए । विवाहको तीन वर्ष बित्दा नबित्दै सम्बन्धमा दरार आयो । घटनाको अघिल्लो रात आफूसँग सामान्य विषयमा झगडा भएको दीपेन्द्रले प्रहरी बयानमा बताएका छन् । सुष्माको मृत्युको कारण पहिचान गर्न साउन ५ गते केन्द्रीय विधि विज्ञान प्रयोगशालामा भिसेरा पठाइएको थियो ।

बुहारीहरूको शंकास्पद मृत्युमा श्रीमान् र परिवारबाटै हुने यातनासँगै सम्पत्तिको लोभ पनि जोडिने गरेको देखिन्छ । २०७७ असार २ मा हेटौंडाकी २२ वर्षीया सुस्मिता थापाको शव घरमै फेला पर्‍यो । ससुरा प्रकाश थापा र नन्द सीता थापा पक्राउ परे । घटनाको ६ महिनाअघि सुस्मिताका पतिको सवारी दुर्घटनामा मृत्यु भएको थियो । प्रहरी अनुसन्धानले छोराको मृत्युपछि प्राप्त हुने बिमा रकमको लोभमा परिवारका सदस्यले सुस्मिताको हत्या गरेको देखाएको छ । धेरैजसो घटनामा श्रीमान्को अनुपस्थिति वा श्रीमान्को असहयोगी व्यवहार मुख्य कारक देखिँदै आएको छ । यसरी मृत्युवरण गरेकामध्ये धेरैजसो घरभित्रकै काममा सीमित हुनुपर्ने, स्वतन्त्रताको अभ्यास गर्न नपाउने र आर्थिक रूपमा अरूको मुख ताक्नुपर्ने परिबन्दमा परेका बुहारीहरू देखिन्छन् ।

रौतहट गुजरा नगरपालिका–८ मा २०७५ माघ दोस्रो साता १८ वर्षीया राहनी खातुनको रहस्यमय मृत्यु भयो । परिवारका सदस्य नै भागेपछि माइती पक्षले उनीहरूले नै हत्या गरेर फरार भएको आरोप लगायो । उनका श्रीमान् अजहरुद्दिन एक वर्षदेखि वैदेशिक रोजगारीका क्रममा कतारमा थिए । राहनीको मृत्युपछि उनका माइतीले ससुरा सोहेब मिया दर्जी र सासू सेरातुन खातुनले शारीरिक र मानसिक यातना दिएर हत्या गरेको आरोप लगाए । यस्तै, घटना २०७५ वैशाख १९ मा काभ्रेको चौरी देउरालीमा पनि देखियो । १८ वर्षीया विपना ढकालको मृत्यु आफ्नै ससुरा पदमलाल चौलागाईंले हानेको चिर्पटका कारण भयो । घर झगडा चर्कंदै गएका बेला ससुरा उनीमाथि जाइलागेका थिए । घटनाका बेला विपनाका श्रीमान् घरमा थिएनन् ।

यस्ता शंकास्पद मृत्युका घटनामा माईती पक्षले देखाएर आत्महत्या दुरुत्साहनको घटनामा मुद्दा दर्ता गर्ने क्रम भने बढेको छ । यस्तो सक्रियताले बुहारीले घरभित्र भोगिरहेका अनेक घटनालाई सतहमा ल्याएको छ । शंकास्पद मृत्युका घटनालाई कानुनी अनुसन्धानको दायरामा पनि खिचेको छ । महान्यायाधिवक्ता कार्यालयको वार्षिक प्रतिवेदन २०७६/७७ का अनुसार यो आर्थिक वर्षमा अघिल्लो वर्षबाट सरेर आएका ७३ र नयाँ दर्ता भएका १७७ गरी २ सय ५० वटा आत्महत्या दुरुत्साहनको मुद्दा अदालतमा पुगेको छ । जसमध्ये यो आवमा ९२ मुद्दामा फैसला भएको थियो । जसमा २५ वटा आत्महत्या दुरुत्साहनको घटनामा अदालतले दोषी ठहर गरेको थियो ।

सहन्यायाधिवक्ता सञ्जीवराज रेग्मी दाइजो प्रथा, घरेलु हिंसा र बुहारीलाई सताएपछि हुने घटनालाई केन्द्रमा राखेर यो कानुन निर्माण गरिएको बताउँछन् । उनको भनाइले पनि आत्महत्या दुरुत्साहनका अधिकांश मुद्दामा बुहारीको शंकास्पद मृत्युको घटना जोडिएको देखिन्छ । मुलुकी अपराध संहिता २०७४ को दफा १८५ मा आत्महत्या गर्न दुरुत्साहन दिन नहुने उल्लेख छ । सोही दफाको उपदफा १ मा यस्तो कसुर गर्ने व्यक्तिलाई पाँच वर्षसम्म कैद र ५० हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना हुने उल्लेख छ ।

नेपाल प्रहरीका प्रवक्ता एसएसपी वसन्तबहादुर कुँवरले बुहारीहरूको मृत्युका अधिकांश घटनामा घरेलु हिंसाको कारण जोडिने गरेको बताए । ‘शंका, डिप्रेसन, श्रीमान्सँगको सम्बन्धमा देखिने उचारचढाव पनि बुहारीहरूको मृत्युको कारण बन्ने गरेको छ,’ उनले भने, ‘पहिलेजस्तो बुहारीको मृत्युका घटना गुपचुप नहुने बरु कथित इज्जत र प्रतिष्ठा नभनी न्यायका निम्ति प्रहरीकहाँ पुग्ने प्रवृत्ति भने बढेको छ ।’ बुहारी मृत्युका धेरैजसो घटनामा सामाजिक सञ्जाल, युट्युब र सडकबाट दबाब दिने प्रवृत्ति पनि देखिन थालेको उनको भनाइ छ । ‘विवाद नहोस् भनेरै हामीले बुहारीको मृत्युका घटनाको प्रारम्भिक अनुसन्धानदेखि नै माइती पक्षलाई अनिवार्य बोलाउन थालेका छौं,’ उनले भने ।

त्रिचन्द्र कलेजकी उपप्राध्यापक समाजशास्त्री मीना उप्रेती परिवारभित्र बुहारीहरूको स्थान सबैभन्दा पुछारमा रहेको बताउँछिन् । ‘बुहारीलाई पनि काम गर्दा थकाइ लाग्छ, उसका पनि रहरहरू छन् भनेर बुझ्ने पारिवारिक संरचना नभएसम्म यस्ता घटनामा कमी आउँदैन, बुहारीसँग जोडिएका सामाजिक मूल्य र मान्यता अत्यन्तै कठोर छन्,’ उनले भनिन् ।