जनकराज सापकोटा

जनस्वास्थ्य अनुसन्धानकर्ता डा. निर्मल अर्याल बेलायतको बर्नमथ विश्वविद्यालय र नेसनल हेल्थ सर्भिस (एनएचएस) मा वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ताका रूपमा कार्यरत छन् । उनले जनस्वास्थ्य अनुसन्धान (इपिडिमियोलोजी) विषयमा बेलायतको एबरडिन विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर र न्युजिल्यान्डको ओटागो विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधि गरेका छन् ।

फिल्म पढ्नका लागि सन् २००८ मा जर्मनी पुगेका थिए– फिडेल देवकोटा । तर, त्यो विषय जर्मन भाषामा मात्रै पढ्नुपर्ने भएपछि भने उनी विषय फेर्न बाध्य भए । अनि रोजे ‘भिज्युअल एन्थ्रोपोलोजी’ । बर्लिनस्थित फ्रे युनिभर्सिटीबाट स्नातकोत्तर र विद्यावारिधि सकेपछि भने उनी सोही विश्वविद्यालयमा पढाउन थाले । त्यही बीचमा २०१४ मा ‘धेका अन्तिम भेडा गोठाला’ र २०१६ मा ‘तल्लो मुस्ताङको बदलिँदो हावा’ वृत्तचित्रहरू बनाए उनले । तर, त्यतिमै भने अडिएनन् ।

गत वर्ष भदौ ६ गते म्यानमारबाट काठमाडौं ओर्लिंदा सनसाइन (परिवर्तित नाम) लाई लागेको थियो, अब त पक्कै बाँच्छु । सनसाइनको जीवनमा कस्तो घटना भयो र परिबन्दको डोरी कसरी कसिँदै गयो, त्यो बुझ्न उनको कथा काफी छ । सनसाइनको कथामा कसरी पढालेखा र कम्प्युटरको ज्ञान भएका नेपाली युवा चिनियाँ आपराधिक समूहको प्रलोभनमा परेर साइबर दास बनिरहेका छन् र उनीहरू कसरी जोखिमपूर्ण अपराधमा प्रयोग भइरहेका छन् भनेर बुझ्न सकिन्छ । 

प्रहरीको मानब बेचबिखन अनुसन्धान ब्युरोले संगठित मानव तस्करीमा सक्रिय मुख्य व्यक्तिलाई पक्राउ गरेको छ । शुक्रबार भैरहवाको नेपाल–भारत सीमावर्ती बजार बेल्हियाबाट मृदुल भनिने हस्त गौतम पक्राउ परेका हुन् ।

अंग्रेजी साहित्यका प्राध्यापक अरुण गुप्तो कपिलवस्तुको बहादुरगन्जमा जन्मे । त्यो ठाउँ न गाउँ थियो, न सहर नै बनिसकेको थियो । हिन्दु–मुसलमान, मधेशी–पहाडी बराबरै भएको परिवेशमा उनी हुर्के । त्यस परिवेशलाई उनले नाम दिएका छन्— ‘बहुसांस्कृतिक’ । काठमाडौंका गल्लीहरू निकै हिँडेपछि उनले किताब लेखे ‘गडेस अफ काठमान्डु भ्याली’ ।

माओवादी र सरकारबीच भएको विस्तृत शान्ति सम्झौताको ५ महिनापछि म द्वन्द्वको आधारक्षेत्र मानिएको रुकुम पुगेको थिएँ । त्यो विसं २०६४ वैशाख पहिलो साताको समय थियो । दाङको सदरमुकाम घोराहीबाट सार्वजनिक बस चढेर सल्यान हुँदै रुकुम सदरमुकाम मुसिकोट पुगेको ठ्याक्कै १६ वर्षपछि म उसै गरी सार्वजनिक बस चढी रुकुम सदरमुकाम पुगेँ । उतिबेला डायरीमा टिपेका दृश्यहरू र यो यात्रामा देखिएका दृश्य तुलना गर्दा बदलिएको रुकुमको तस्बिर तयार हुन्छ ।

पुथा उत्तरगंगा गाउँपालिका–१० का वडाध्यक्ष भरत बुढालाई उनकै गाउँ तकका थुप्रै युवा ‘तल्लोबाटो’ हुँदै अमेरिका पुगेको र केही बाटोमै रहेको थाहा भए पनि ठ्याक्कै संख्या थाहा छैन । तर, अमेरिका पुगेका ८ जना डिपोर्ट भएको (सुरक्षाकर्मीले पक्राउ गरी फर्काएको) र उनीहरूले करिब साढे चार करोड रुपैयाँ गुमाएको चाहिँ उनलाई प्रस्ट थाहा छ । 

एकाबिहानै परिवर्तन गाउँपालिका–४ पाखापानीको खोलागाउँतर्फ सुरक्षाकर्मीको हुल हान्नियो । गत चैत २७ गते जिल्ला प्रहरी कार्यालयबाट ३० जना प्रहरी हातहतियारसहित गाउँ पसेको खबरले धेरैलाई माओवादीको सशस्त्र द्वन्द्वको समयको झल्को दिलाइदियो । नदिलाओस् पनि किन, यो गाउँ द्वन्द्वकालमा माओवादीको आधार क्षेत्रजस्तै थियो ।

सन् १९४४ देखि १९५२ अवधिको नेपाली राजनीति, अर्थनीति, वैदेशिक सहायता र कूटनीतिबारे अमेरिकीहरूले कस्तो व्यवहार गरे ? कस्तो बुझाइ राखे ? कस्तो दृष्टिकोणका साथ सम्बन्धको विस्तार गरे ? यो बझ्न सघाउँछ– अमेरिकी अध्येता ड्यान इडवार्डस लिखित ‘अमेरिका मिटस नेपाल : प्रोब्लम्स, पर्सनालिटिज एन्ड पोलिटिकल चेन्ज’ किताबले । नेपाली राजनीतिका छिनाझपटीदेखि राणा दरबारभित्रको छलफलका विषय, तत्कालीन नेपाली समाजको सामर्थ्यदेखि २००७ सालको क्रान्तिमा भएको नेपाली कांग्रेसले गरेको गतिविधिमाथि अमेरिकी बुझाइ, काठमाडौंस्थित ब्रिटिस दूतावासको बुझाइ, भारतीयहरूको व्यवहार–बुझाइबारे पनि किताबले प्रकाश पार्छ ।

नारायणगढबाट बुटवल जाँदा दाउन्नेको पहिलो घुम्ती छेवैमा छ रीना गौचनको थकाली रेस्टुरेन्ट । यो राजमार्ग स्तरोन्नतिको काम सुरु हुनअघिसम्म उनी दैनिक सय जनासम्म यात्रुलाई खाना खुवाउँथिन् । दाउन्ने उकालोको मुखैमा भएर पनि दुई वर्षयता उनको व्यापार निरन्तर ओरालो लगेको छ ।