मिथिला कलामा समसामयिकता

मिथिला कलाकै अग्रज चित्रकार एससी सुमनले चित्रहरूमा अव्यवस्थित र घना बन्दै गइरहेको काठमाडौं उपत्यकाको अवस्था, प्रकृतिमाथि मान्छेको हस्तक्षेपलाई विषय बनाई मिथिला चित्र बनाउँदै आएका छन् । मिथिला कलाकै शैलीमा उनले पहिलेको र अहिलेको कीर्तिपुर, पाशुपत क्षेत्रलाई चित्रमा व्यक्त गर्दै सावधानी हुन संकेत दिइरहेका छन् । मिथिलाकै चित्रकार भए पनि काठमाडौंमा भइरहेको सम्पदामाथिको हाबी, वन अतिक्रमणले उनको मनलाई छोएको बताउँछन् ।

‘काठमाडौंमा मेरो बसाइ धेरै नभए पनि बाल्यकालदेखि नै बेला बखतमा आइरहने भएकाले यहाँको परिवर्तन देखिरहेको छु,’ सुमन भन्छन्, ‘घना जंगलबाट कंक्रिट सहर बन्दै गएको कीर्तिपुर क्षेत्र, रूखविहीन अवस्थामा पुगेको पाशुपत क्षेत्रले मनमा पीडा हुन्छ । त्यसलाई चित्रमा उतार्ने कोसिस गर्दै छु ।’ रूखलाई नै विम्ब बनाएर प्रतीकात्मक रूपमा प्रकृतिको प्रेम प्रस्तुत गर्ने सुमनका अनुसार मिथिला कलाले परम्पराका धार्मिक कुराहरूभन्दा अहिले समसामयिक कुरालाई बढी उठान गरिरहेका छन् । ‘देशका सबै महिलालाई प्रतिनिधित्व हुने गरी मिथिला कलामा अहिले उठाइएका महिलाका विषय गम्भीर छन् । जसले महिला चेतना र सशक्तीकरणलाई जोड दिइरहेको छ ।’समयको माग अनुसार मिथिला कलाले विषयवस्तुहरू परिवर्तन र फराकिलो गर्दै लगेको मिथिला कलाकारहरू स्विकार्छन् । ४० को दशकदेखि यस कलामा व्यावसायिक रूपमा नै लागिरहेकी नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठान प्राज्ञ तथा लोककला विभाग प्रमुख मिथिलादेवी यादवले ६० को दशकपछि नै महिला हिंसाका विषयमा चित्र कोर्न थालको बताउँछिन् । घुम्टोभित्र रहेकी महिलाले एकैचोटि समाजको विकृतिबारे चित्रमा उतार्न त्यति सहज नभएको उनको अनुभव छ । सामाजिक विकृतिकै रूपमा हिंसा, दाइजो प्रथा, छोरीको भ्रूण हत्याजस्ता पक्षले तराईमा विकराल रूप लिँदै गइरहेको छ । कलामा यी सबै कुरा आए भने केही त कम होला कि भन्ने आशाले नै यादवले यसलाई चित्रमा व्यक्त गरिरहेको बताइन् ।

‘सबै महिलामा चेतना आएको थिएन र कलामा पनि यस्ता कुराहरू अटाएका थिएनन् । कसैले केही भन्ला कि भन्ने समाजको डर मानेर नै चित्र बनाएकी थिएँ,’ यादवले सुरुवाती दिनहरू सम्झन्छिन् । त्यसपछि भने उनले महिला बलात्कार, छुवाछुत, दाइजो प्रथा, बोक्सीका नाममा महिलामाथि हुने हिंसालाई मिथिला चित्रहरूमा देखाउन थालेकी हुन् । हालसालै मात्र संविधान दिवसका अवसरमा नक्सालस्थित ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा भएको सामूहिक पाँचदिने चित्रकला प्रदर्शनीमा पनि उनले बुद्धको जीवनीलाई मिथिला चित्रमा नै प्रस्तुत गरेकी थिइन् । यसैबाट पनि धार्मिक पक्षमा पनि मिथिला कलाले दायरा फराकिलो पार्न जमर्को गरिरहेको प्रस्ट हुन्छ । मिथिलाका महिलाहरू चित्रकलाबाट नै आर्थिक रूपमा सबल, चेतनशील, स्वरोजगार हुन थालेपछि मनमा लागेका विषयमा चित्र बनाउन थालेको चित्रकार सुमन उल्लेख गर्छन् । ‘मिथिलाका महिला कलालाई लिएर देशविदेशतिर भ्रमणमा छन् ।’ उनी भन्छन्, ‘चेतनाको स्तर बढेसँगै महिलामाथि हुने परम्परागत थिचोमिचो, विभेदलाई सहन उनीहरू तयार छैनन् र यसलाई हटाउन चाहन्छन् ।’

प्रदर्शनीमा भेटिने अहिलेका अधिकांश मिथिला कलाहरूमा मिथिला क्षेत्रको जनजीवनभन्दा महिला अधिकार, महिला सशक्तीकरणका विषयलाई केन्द्रमा राखेर चित्रण गरेको पाइन्छ । बेला–बेलामा भइरहने प्रदर्शनीतिर देखिने चित्रकार रञ्जु यादवका चित्रकलामा पनि महिला सशक्तीकरण र हिंसाविरुद्धकै विषयले प्राथमिकता पाएको देखिन्छ । अहिले महिला पनि सक्षम छन् ।

महिला र छोरीमाथि हुने विभेदको अन्त्य हुनुपर्छ भन्ने भाव उनले कोरेका चित्रमा व्यक्त छन् । मिथिला चित्रको मर्म र शैलीलाई नमासिने गरी कलाबाट नै मिथिलाका चित्रकारहरू विकृतिविरुद्ध फराकिलो बन्दै विद्रोही भाव पोखिरहेका छन् । तराई मात्र नभएर मुलुकमा नै व्याप्त समस्यालाई निर्मूल पार्न खोजिरहेका अर्का मिथिला कलाकै चित्रकार सरीता मण्डल बताउँछिन् । ‘अझै पनि धेरै महिला हिंसा भोगिरहेका छन् । यिनै कुरा हाम्रो चित्रमा आइरहेका छन्,’ उनी उल्लेख गर्छिन् ।

मिथिलाकै धर्म, रहनसहनको अलवा अन्य कुराहरू पनि समेटेर कलाले भाव सँगसँगै चेतनालाई पनि उजागर गर्दै जानुपर्ने मिथिलाका चित्रकार लक्ष्मण मण्डलको सुझाव छ । ‘समाजमा घटिरहेका थुप्रै पक्षले चित्रकारलाई पनि प्रत्यक्ष प्रभाव त पर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘महिला, समाजका नराम्रा पक्षबारे थाहा हुँदै गएपछि प्रकृति र धर्मका विषयभन्दा मिथिला कलामा फरक विषय आउन थाले र आउने क्रम जारी छ ।’मिथिलाका चित्रकारहरू, चित्रमा आएको यो परिवर्तनलाई मिथिलाका महिलामा आएको चेतना र जागरणलाई नै मान्छन् ।