“खेलौं भायौं डेउडा खेलौं”

दुई/चार जना भएर सुरु भएको डेउडामा एकैछिनमा सय/डेढ सय थपिए । सानो आकारको गोलो घेराले ठूलो रूप लिँदै गयो । खेल रसमय बन्दै गयो । महेन्द्रनगरको खुला मञ्च केही दिनयता यस्तै डेउडाले गुञ्जायमान हुन्छ । साँझ ४ बजेदेखि मञ्चमा डेउडा खेल्नेको भीड बढदै जान्छ । दिन ढल्किँदै जाँदा भीड यति बढछ कि व्यवस्थापन गर्नै गाह्रो हुन्छ । खेल्ने मात्रै होइन, हेर्नेको भीड पनि त्यतिकै हुन्छ ।

भदौकी विरुडी डुली,

दसैंका जमरा

जय अमर छन्,

संस्कृति हमरा ।

पन्तको सुरुको हरफपछि युवा डेउडिया धनसिंह मातरले गीतमै यसरी जवाफ दिए । उनले आफ्नो गीत थप्दा डेउडाको घेरा निकै बढिसकेको थियो ।

युवादेखि वृद्धवृद्धासम्म सबै एकनासले खेलिरहेको दृश्य अझै रोचक देखियो । परेड खेलेझैं एकसाथ पैतला मिलाएर खेल्नु सीप नै मान्नुपर्छ । ६४ वर्षीया बरिराम लहार त डेउडा खेल्न भनेपछि हुरुक्कै हुन्छन् । युवा हुन् वा वृद्ध जोसुकै पनि डेउडामा रमाउन मन पराउँछन् । लौरो टेकेर डेउडा सुरु गर्न उनी सधैं अगाडि उभिन्छन् । डेउडा सुरु भएपछि भने उनी थकाइ मेटन बाहिरिन्छन् । युवा डेउडियाहरूले उत्तेजक तथा आक्रामक डेउडा गाउन थालेपछि उनले पनि सभ्य भाषामै जवाफ फर्काउँछन् ।

अर्मा बादल मार्मा पानी,

बाजुरा घाम छकी

मुईत हुँ सयानो मान्छे

साइ तोलाई फाम छकी ।

गौरा सुरु भएदेखि खुला मञ्चसँगै विभिन्न चोक चौतारा र मठ मन्दिर तथा विद्यालयमा समेत डेउडाको रौनक बढेको हो । ग्रामीण भेग होस् वा बजार क्षेत्र डेउडा खेल्नेको भीड उत्साहजनक देखिन्छ । महेन्द्रनगर बजार क्षेत्रमा मात्रै महाकाली साहित्य संगम, खप्तड समाज र महाकाली एफएमले डेउडा खेलाउँदै आएको छ ।

साहित्य संगमले अढाइ दशकदेखि सामाजिक मुद्दामा रही डेउडा खेलाउँदै आएको हो । ‘डेउडा हाम्रो लोकसंस्कृति हो, यसभित्र सबै कुरा समेटिन्छन्,’ डेउडिया रमेश पन्तले भने, ‘लोक वार्तादेखि, लोक नृत्य, लोकगीत सबै यसैभित्र पर्छन् ।’ एकल वा सामूहिक रूपमा पनि खेल्न सकिने भएकाले यो सहज पनि छ । गीति माध्यमबाट वार्ता गर्न सकिने, सवालजवाफ गर्न सकिने र धेरै मानिस भेला भएर नाच्न सकिने भएकाले यसमा सबैथोक अटाउने पन्त बताउँछन् । पुरुष तथा महिलाले छुट्टाछुट्टै वा संयुक्त रूपमा पनि खेल्ने गरेका छन् ।

डेउडाका भाकाहरू पनि जिल्लापिच्छे र ठाउँपिच्छे फरक हुने गरेको पाइन्छ । हातमा हात बाँधेर खुट्टाको ताल पनि एकनास मिलाएर डेउडा खेलिन्छ । एक कदम अगाडि बढेर आधा कदम पछाडि हट्दै खेलिने भएकाले यसलाई डेउडा भन्ने गरिएको हो । यसको सुरुवात मानसखण्डीय संस्कृतिसँगै भएको बुढापाका बताउँछन् ।

सुदूरपश्चिमको सीमावर्ती भारत उत्तराखण्डको कुमाउँ गढवालदेखि सुदूरपश्चिम र कर्णाली क्षेत्रमा समेत डेउडा खेल्ने गरेको पाइन्छ । ‘डेउडा हाम्रो मौलिक संस्कृति मात्रै होइन, पहिचान पनि हो,’ महाकाली साहित्य संगमका संस्थापकसमेत रहेका साहित्यकार वीरबहादुर चन्दले भने, ‘यसमा धार्मिक, सांस्कृतिक, पौराणिकसँगै सामाजिक व्यंग्यसमेत प्रस्तुत हुन्छन् ।’ हालका वर्षमा चेतनामूलकसँगै राजनीतिक व्यंग्य र प्रेमका कुरासमेत डेउडामा समेटिन थालेको उनले बताए ।

गौरा पर्वको मुख्य आकर्षण पनि डेउडा नै हो । राजा रजौटाका युद्धका कथादेखि अन्य वीर वीरांगनाका गाथासमेत डेउडाबाहेक फाग, धुमारी र ढुस्कुलगायतमा गाइन्छ । फाग, धुमारी र ढुस्कु पनि डेउडाजस्तै हुन्छन् तर यसमा गायनशैली र प्रस्तुतिको कला फरक हुन्छ । खासगरी बुढापाकाले यस्ता खेल बढी रुचाउँछन् ।

डेउडामा नयाँ पुस्ता आउने क्रम पनि निरन्तर चलिरहेको छ । अहिले पनि बुढापाकाभन्दा युवा डेउडियाहरू बढी भएको पन्त बताउँछन् । महाकाली साहित्य संगमले अढाइ दशकअघि महेन्द्रनगरमा डेउडा सुरु गर्दा डेउडिया खोज्नुपर्ने अवस्था थियो भने अहिले युवा प्रशस्त मात्रामा आउने गरेका छन् ।