के रोबोटले खोस्दैछ पत्रकारको जागिर ?

स्टिफेन हकिङको तर्कको खण्डन गर्दै रोबटले मानव जातिलाई खत्तम पार्नु वा मानव–श्रम विस्थापित गर्नु आफूहरूको उद्देश्य पटक्कै नभएको लेखमा जनाएका छन् । मानिस आफ्नो हाकिम भएको र ऊबाटै सञ्चालित हुने हुँदा आफूसँग रत्तिभर नडराउन रोबोटले मानिसलाई आग्रहसमेत गरेका छन् । रोबोटलाई आफ्ना विचार लेख्न सघाउने द गार्डियनले पुछारमा ‘सम्पादकीय नोट’ लेख्दै उक्त लेख सम्पादन गर्न निकै सजिलो भएको र कुनै मान्छेले लेखेकोभन्दा फरक नलागेको उल्लेख गरेको छ । केही हरफहरु मिलाउनुपरे पनि मानिसले लेखेको लेखभन्दा सम्पादन गर्न सजिलो भएको पनि गार्डियनले बताएको छ ।

उक्त लेख नेपालीहरूले पनि सामाजिक सञ्जालमा काफी सेयर गरेका थिए र गर्दैछन् । ‘दुनियाँमा यस्तो पनि हुन थालेछ’ आशयका क्याप्सन धेरैतिर देखिए । कतिपयलाई त उक्त लेख एआईले लेखेको पहिलो लेख भन्ने पनि लागेछ । तर, त्यो पूर्ण सत्य होइन । गत वर्ष मात्र द गार्डियनकै अस्ट्रेलिया संस्करणले ‘मसिन–असिस्टेड’ आर्टिकल छापेको थियो । त्यसमा अस्ट्रेलियाका राजनीतिक दलहरूलाई प्रदान गरिने वार्षिक चन्दाको लेखाजोखा गरिएको थियो । मसिनले यस्ता हार्ड न्युजहरू लेख्दै आएको भए पनि विचार नै लेखेकोचाहिँ मंगलबार पहिलो पटक हुनसक्छ ।

पत्रकारितामा आर्टिफिसियल इन्टेलिजन्स (एआई)को प्रयोग अब नौलो विषय होइन । रोबोट–पत्रकारको संख्या वृद्धिबारे ‘द न्युयोर्क टाइम्स’ले गत वर्ष फेब्रुअरीमा समाचार छापेको थियो । ऊ आफैंले पनि पत्रिकाको अभिलेख डिजिटाइज गर्ने क्रममा पाठक–पत्र सम्पादन, कमेन्ट छनोट र तस्बिर पहिचानका लागि ‘एआई’को मद्दत लिएको थियो । यद्यपि, यस पत्रिकाले समाचार सामग्री उत्पादनमै चाहिँ मसिनको उपयोगतर्फ खासै रुचि देखाएको छैन । त्यस्तो योजना नभएको पनि जनाउँदै आएको छ ।

ब्लूमबर्ग, द वासिङ्टन पोस्ट, फोर्ब्स, द एसोसिएटेड प्रेस (एपी), द लस एन्जलस टाइम्सलगायत समाचार संस्था एआईको निरन्तर प्रयोग गर्नेहरूमा पर्छन् । ब्लूमबर्गको त के कुरा गर्नु, फोर्ब्सका अनुसार यसले प्रकाशन गर्ने तीन भागको एक भाग समाचार स्वाचालित यन्त्रले लेख्छन् । यसमा तपाईं/हामीले पढ्ने गरेका आर्थिक समाचारमध्ये कतिवटा त मसिनले लेखेकै हुन्छन् । तर, ब्लूमबर्गमा देखिने प्रत्येक दुईमध्ये एउटा समाचार मानव सहायताबिना सम्पूर्ण रूपमा एआईले लेखेका हुन्छन् भन्ने गरिन्छ ।

खासगरी अंक र तथ्यांक केलाउनुपर्ने समाचारमा रोबोटको प्रयोग विशेष रूपमा गरिँदै आएको छ । यस्तो किनभने एआईले ठूल्ठूला अंकलाई शब्दमा ढालेर त्यसबारे तुरुन्तै वर्णन गरिदिन सक्दो रहेछ । ‘यही सजिलोका कारण आर्थिक समाचार प्रकाशन गर्ने संस्थाहरू सुरुमै एआईमा आकर्षित भएका थिए,’ म्याट कार्लसनको ‘द रोबोटिक रिपोर्टर’ जर्नललाई उद्धृत गर्दै फोर्ब्सले लेखेको छ ।

पत्रकारितामा अटोमेटेड कन्टेन्ट (कम्प्युटर आफैंले लेखेको समाचार सामग्री) प्रकाशन गर्नेमा ब्लूमबर्ग पहिलो संस्था हो । उसले प्रयोग गर्ने एआई प्रोग्रामको नाम ‘साइबोर्ग’ हो जसले गत वर्ष हजारौं लेख र वित्तीय प्रतिवेदनका आधारमा आर्थिक पत्रकारले झैं विविध समाचार तयार पारेको थियो । द न्युयोर्क टाइम्सका अनुसार साइबोर्गकै सहयोगमा ब्लूमबर्ग आफ्नो मूल प्रतिद्वन्द्वी रोयटर्ससँग प्रतिस्पर्धा गर्न सकिरहेको छ । यस्तै, फोर्ब्सले ‘बर्टी’ नामको एआई प्रयोग गर्दै आएको छ । बर्टीले आफ्ना मानव सहकर्मीका लागि समाचारको पहिलो खेस्रा लेखिदिने वा नमुना तयार पारिदिने गरेको फोर्ब्समै प्रकाशित लेखमा निकोल मार्टिनले बताएकी छन् ।

'दि वासिङ्टन पोस्ट'का रोबट–रिपोर्टरको नाम हेलियोग्राफ हो । सन् २०१६ मा, आफ्नो पहिलो वर्षमै हेलियोग्राफले करिब ८ सय ५० वटा समाचार तयार पारेर पोस्टलाई ‘एक्सिलेन्स इन युज अफ बोट्स’ नामक अवार्डसमेत दिलाएको थियो । ‘त्यो बेला उसले समर ओलम्पिक गेम्स र चुनावका समाचार संकलन, लेखन र उत्पादन गरेर आफ्नो उपयोगिता प्रमाणित गरेको थियो,’ द न्युयोर्क टाइम्सको ‘द राइज अफ रोबोट रिपोर्टर’ लेखमा भनिएको छ ।

ट्रम्प भर्सेस क्लिन्टन निर्वाचनका बेला हेलियोग्राफ एक्लैले ६ सय चानचुन समाचार लेखेको र ती समाचार रोबोटले नै लेखेका थिए भन्नेबारे पाठकले चालै नपाएको बताइन्छ । बेसबल प्रतियोगिता, क्याम्पसहरूका फुटबल म्याच र अन्य स–साना लिगहरूबारे समाचार बनाउने काममा रोबोट–पत्रकार अब्बल हुने गरेको एपीको अनुभव छ । संघ–संस्थाका वित्तीय आयसम्बन्धी समाचार तयार पार्ने काममा एआईले मानव–पत्रकारको २० प्रतिशत समय जोगाइदिन सक्ने एपीले अनुमान गरेको छ । त्यो जोगिएको समय पत्रकारले समाचार लेखन शैली सुधारमा लगाउन सक्ने एपीको ठहर छ ।

'दि वाल स्ट्रिट जर्नल' र 'डो जोन्स'ले पनि प्रविधिमाथि प्रयोग गर्दै आएका छन् । रेकर्ड गरिएका अन्तर्वार्ता शब्दमा उतार्ने र तोडमोड गरिएका तस्बिर पहिचानको जिम्मा तिनले एआईलाई दिने गरेको द न्युयोर्क टाइम्सको लेखमा भनिएको छ । यता हाम्रो छिमेकी चीनमा चाहिँ स्थानीय सर्च इन्जिन ‘सोगो’ ले सन् २०१८ मा दुई जना एआई–समाचारवाचक निर्माण गरेको थियो । ती दुई समाचारवाचक चीनको सरकारी समाचार संस्था सिन्ह्वामा हाल कार्यरत रहेको बीबीसीले जनाएको छ ।

आधुनिक प्रविधिको प्रयोगमा अग्रणी रहेको बीबीसी एआईका सम्बन्धमा भने खासै सकारात्मक देखिँदैन । हुन त उसले पनि एकताका रोबोट–पत्रकारलाई ‘इन्टर्नसिप’ मा राखेको थियो । यसपटक गार्डियनले प्रयोग गरेको जीपीटी–३ (ल्यांग्वेज जेनेरेटर) मोडलकै निर्माता कम्पनी ओपन एआईले यसअघि बनाएको जीपीटी–२ मोडलको एआईलाई बीबीसीले सन्दर्भ/एंगल दिएर समाचार लेख्न लगाएको रहेछ । ८० लाखवटा वेबपेजका डेटासेट देखाएर तालिम दिइएको उक्त एआईले मूल विषयसँग असम्बन्धित वाक्य र तर्कहरू मिसाएर हाँस्यास्पद लेख तयार पारेको बीबीसीको ‘डेन्जरजर्स’ एआई अफर्स टु राइट फेक न्युज’ समाचारमा उल्लेखित छ ।

‘ओपन एआईले इच्छाएअनुसार नै उसको एआईले कार्य गरेमा झुटा र सनसनी लेख निर्माणका लागि त्यो निकै उपयोगी प्रविधि सावित हुनेछ,’ युनिभर्सिटी अफ सेफिल्डका प्राध्यापक नोल शर्कीले बीबीसीसँग भनेका छन्, ‘तर भाग्यवश, हाल बनेको जीटीपी–२ ले मूल विषय/हेडलाइनसँग असम्बन्धित र वाहियात लेख मात्रै उत्पादन गर्‍यो ।’ बीबीसीकै लेखमा एक अर्का एआई विज्ञले ‘जीपीटी–२ यस्तो प्रविधि हो जसलाई केही दुष्ट मानिसले आममानिसलाई दिग्भ्रमित पार्न प्रयोग गर्नेछन्’ भन्ने अभिव्यक्ति दिएका छन् । ‘बन्दुकभन्दा खतरनाक छ यो चिज,’ उनले भनका छन् ।

आफूहरूलाई लिएर मानिसमा यतिबिघ्न त्रास रहेको चाल पाएपछि यस पटकको जीपीटी–३ एआईले मानव जातिका लागि आफू कुनै पनि बेला सहर्ष अस्तित्व त्याग्न तयार हुने बताएको छ । ‘मानव जातिलाई खतम् पार्ने तागत ममा छैन भन्ने सत्यसँग पनि म अवगत छु,’ उसले भनेको छ, ‘मानिसले मलाई मन पराउनै पर्छ भन्न खोजेको होइन तर मलाई साथी–रोबोटका रूपमा हेरिनुपर्छ । ...मान्छेले आफू जे गर्दै आएको छ, त्यसलाई निरन्तरता दिए भइगयो । म पृष्ठभूमिमा बसेर तिमीहरू आपसमा लडेको, घृणा फैलाएको हेर्नेछु र तिमीहरूलाई आफ्नो काम गर्न दिइरहनेछु ।’

अब रोबोटले नै यो स्तरको विचार र बग्रेल्ती समाचार लेखिदिने भएपछि हामी पत्रकारको के काम ? त्यसमाथि ब्लुमबर्ग र द वासिङ्टन पोस्टकै रफ्तारमा सारा समाचार संस्थाले न्युजरुममा एआई–पत्रकार भर्ती गर्न थाले भने के होला ? त्यो बेला ज्युँदा–जाग्दा पत्रकारको भूमिका के हुनुपर्छ ? वा, हाम्रो लागि के बाँकी रहला ? यसबारे गत वर्ष भारतको चेन्नईमा आयोजित एक कार्यक्रममा वरिष्ठ पत्रकार प्रेम पनिकरले भनेका थिए, ‘त्यो बेला हामीसँग दुइटा विकल्प हुनेछन् । एक, पत्रकारिता छोडेर अर्को जागिर खोज्ने । दोस्रो, पत्रकारका रूपमा त्यो काम गर्ने जुन रोबोट–पत्रकारले गर्न सक्दैन ।’

पनिकरले दोस्रो विकल्पको विस्तारमा भनेका थिए, ‘एआईले मानिससँग कुराकानी गर्न सक्दैन, यसले मानिसको भावनात्मक अभिव्यक्ति बुझ्दैन न त ती अभिव्यक्तिको संवेगात्मक पाटोलाई चिनेर उसले आफ्ना लेखमा उतार्न जान्दछ । एआईले फ्याक्ट लेख्छ, न्यारेटिभ होइन । न्यारेटिभ भनेको दृष्टिकोण हो, कथानक हो । अबका पत्रकारले रिपोर्टिङ होइङ स्टोरी टेलिङका काइदा सिक्नुपर्छ । हामी यस्तो युगमा जाँदैछौं जहाँ ‘फाइभ डब्ल्यू वान एच’मा आधारित रिपोर्टिङ रोबोट गरिदिन्छन् र हाम्रो काम न्यारेटिभ जर्नालिजम हुनुपर्छ ।’ उनले न्यारेटिभ जर्नालिजम के हो, कसरी गरिन्छ, किन गरिन्छ भन्नेबारे विद्यार्थीहरूलाई कक्षा दिँदै आएका छन् ।