दुई दशकमा मारिए २१ हात्ती

उनले पुस्तकमा उल्लेख गरे अनुसार मरेका हात्तीको दाँत, पुच्छर र नङ वन विभागले लग्यो । हात्तीको हड्डी र करङ पछि गाउँलेले लगे । जिउँदो भन्दा मरेको हात्तीको मूल्य धेरै हुने रहेछ ।

बहुदलपछि झापामा हात्ती आतंक झन् बढ्यो । पूर्वको बाहुनडाँगीबाट हुल बाँधिएर पस्ने हात्तीले कोशी टप्पुसम्म पुगेर बिझ्याइ गर्थे । २०५० को दशकमा बाहुनडाँगी गाविसका तत्कालीन अध्यक्ष नीलकण्ठ तिवारीले पनि हात्ती आतंक रोक्न बन्दुक नै किनेका थिए । तर, द्वन्द्वकालीन समय भएकाले सुरक्षाकर्मीले बन्दुक नियन्त्रणमा लिएका थिए ।

झापा र मोरङमा पछिल्लो समय हात्ती मारिएका घटनामा विगतमा झै बन्दुक प्रयोग भएको पाइएको छ । तर, विद्युतीय धरापमा पारेर हात्ती मर्ने क्रम पनि रोकिएको छैन । पछिल्ला शृंखलाबद्ध तीन घटनाले हात्ती मार्न बन्दुक प्रयोग भएको भेटिए पनि यहाँ धरापमै पारेर अधिकांश हात्ती मारिएका पाइन्छन् ।

कसले र किन हात्ती मारिरहेको छ ? यसबारे सम्बद्ध निकाय बेखबर देखिन्छ । तर, संरक्षणकर्मीहरू भने शृंखलाबद्ध रूपमा हात्ती मारिनुलाई गम्भीर विषय भएको भन्दै चिन्ता व्यक्त गर्छन् । ‘लगातार हात्ती मारिनु चानचुने कुरा हैन,’ संरक्षणकर्मी शंकर लुइँटेलले चिन्ता प्रकट गरे । उनले हात्ती मार्न तस्कर गिरोह नै संलग्न हुन सक्ने आशंका पनि व्यक्त गरे । ‘दारा, पुच्छर लगायतका वस्तु लगिएका कारण हात्ती मार्न ठूलै गिरोह सक्रिय हुन सक्छ,’ उनले भने । गत वैशाख ४ मा झापाको मेचीनगर–१३ कालिका सामुदायिक वन क्षेत्रको मध्यभागमा मृत हात्ती फेला पर्‍यो । करिब ४५ वर्षको उक्त भाले हात्तीको दुवै दारा काटिएको थियो । हात्तीलाई भरुवा बन्दुक प्रयोग गरी मारिएको पछि पुष्टि भएको थियो । हात्ती मारेर दारा, पुच्छर, नङलगायत अंग तस्कर गिरोहले लगेको थियो । ती अंगहरू बहुमूल्य मानिन्छन् । वन्यजन्तुको आखेटोपहार तस्करीमा अन्तरदेशीय गिरोह नै संलग्न रहेको अनुमान संरक्षणकर्मीको छ ।

बिहीबार बिहान झापाको मेचीनगर–३ स्थित वहुवन क्षेत्रमा एक जंगली हात्ती मृत फेला पर्‍यो । स्थानीय धरधरे खोला आसपासमा मृत भेटिएको हात्तीको घाँटीमा गहिरो चोट देखिन्थ्यो । कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष क्षेत्रबाट आएको चिकित्सकको टोलीले पोस्टमार्टम गर्दा हात्तीलाई भरुवा बन्दुक प्रयोग गरी मारिएको पुष्टि भयो । अघिल्लो पटक मेचीनगर–१३ को घटनामा जसरी हात्ती मारिएको थियो, त्यही शैलीमा यसपटक पनि हात्ती मारिएको पाइएको छ ।

सामुदायिक वन उपभोक्ता समूह झापाका अध्यक्ष वेदप्रकाश भण्डारीले पोस्टमार्टम गर्दा हात्तीको शरीरभित्र १५ वटा बन्दुकका छर्रा फेला परेको जनाए । उनले भने, ‘हात्तीको मृत्यु बन्दुक प्रहारबाटै भएको प्रस्ट देखिन्छ ।’ तस्कर समूहले यसपटक हात्तीको दारा र पुच्छर भने लैजान भ्याएनन् । करिब १० वर्षको भाले हात्तीको दारा सानै थियो । जस कारण तस्कर समूहलाई दारा काट्न असहज भएको हुन सक्ने अनुमान गरिएको छ ।

गत पुस १६ मा मोरङको सुन्दरहरैंचा–१० जनजागरण सामुदायिक वनमा पनि जंगली हात्तीलाई गोली प्रहार गरी मारिएको थियो । डिभिजन वन कार्यालय सलकपुरका अधिकृत लालबहादुर माझीले घटनास्थल मुचुल्का गर्दा हात्तीको देब्रे खुट्टामाथि र घाँटीमा दुई ठाउँ गोली प्रहार गरिएको जनाएका थिए ।

हात्तीलाई तस्कर गिरोहले नै मारेको आशंका गरिएको थियो । हात्ती मारेर पुच्छर लगिएको थियो । डिभिजन वन कार्यालय झापाका अनुसार यस वर्ष झापा र मोरङमा ६ वटा हात्ती मारिएका छन् । जसमा झापामा मात्रै चार वटा हात्ती मारिएका हुन् । मारिएका मध्ये तीन वटालाई गोली हानिएको छ । तीन चाहिँ विद्युतीय धरापमा परेर मरेका हुन् । ‘विगतमा विद्युतीय धरापमा परेर हात्ती मरेको पाइन्थ्यो,’ डिभिजन वन कार्यालयकी अधिकृत अन्जना पुरीले भनिन्, ‘पछिल्लो समय भरुवा बन्दुकको प्रयोगबाट हात्ती मारिएको पुष्टि भएको छ ।’

मारिए २१ हात्ती

दुई दशकभित्र झापामा मात्रै २१ वटा जंगली हात्ती मारिएका छन् । अधिकांश हात्ती विद्युतीय धरापमा पारेर मारिएको डिभिजन वन कार्यालय झापाले जनाएको छ । मारिएका मध्ये एउटा हात्ती मात्रै ढोइ (पोथी) छ । अरु सबै मत्ता (भाले) हात्ती छन् ।

वन कार्यालयमा २०६२ पछि मारिएका हात्तीको तथ्यांक छ । २०६२ मा ३० वर्ष उमेरको भाले हात्ती मरेको थियो । त्यसको चार वर्षपछि २०६६ मा ३ वर्षको छावा मरेको थियो । २०६८ मा १४ वर्षको किशोर हात्ती मृत फेला परेको थियो । २०६९ देखि भने हात्ती मर्ने क्रम ह्वात्तै बढ्न थालेको देखिन्छ । त्यस वर्ष ३ वटा भाले हात्ती मरेका थिए । २०७२ मा पुनः मर्ने हात्तीको दर घटेर १ मा झरेको थियो । त्यस बेला ८ वर्षको भाले हात्ती मरेको थियो । २०७४ मा १० वर्षको भाले, २०७२ मा २० र २५ वर्षका दुई भाले, २०७६ मा पुनः ५ वर्षको छावा र ३५ वर्षको वयस्क हात्ती मारिएको थियो । २०७७ मा ५५ वर्षको वुद्ध हात्ती, २०७९ मा ८, १५ र २० वर्षका तीन भाले हात्ती मारिँदा २०८० जेठमा ३० वर्षको वयस्क पोथी हात्ती विद्युतीय धरापमा परेर मरेको थियो ।

अधिकांश हात्ती विद्युतीय धरापमै परेर मरेको पाइन्छ । किसानले घरवाली जोगाउन विद्युतीय धराप थाप्दै आएका छन् । धेरै जसो हात्ती त्यही धरापमा परेर मारिने गरेका हुन् । हात्तीका लागि थापेका धरापमा केही मान्छे पनि परेका घटना छन् । वन ऐनमा कुनै पनि वन्यजन्तु मारेमा प्रचलित कानुन अनुसार कारबाही हुने उल्लेछ । तर, हात्ती मरेपछि वन कार्यालय या सम्बन्धित निकायले खासै चासो दिंदैनन् । जसका कारण हात्ती मार्ने गिरोहको मनोवल अझ उच्च हुने गरेको एक संरक्षणकर्मीले जनाए । उनले थपे, ‘राज्यले अलि बढी चासो लिने हो भने हात्ती मारिने क्रम कम हुने थियो ।’