बदलिँदो विश्वमा नेपाल–भारत सम्बन्ध

सम्बन्धहरूमा पटक–पटक उतारचढाव मात्र होइन, परिस्थिति नै बदलिँदै गएको छ । नेपाल–भारत सम्बन्धमा उतारचढावको सुरुआत कहिलेदेखि भयो, ठ्याक्कै भन्न सकिन्न । तर, सम्बन्ध ओरालो लाग्ने क्रम सन् १९५० को दशकदेखि सुरु भएको आकलन गर्न सकिन्छ । सन् १९५० को मिति दुवैका लागि महत्त्वपूर्ण हो किनभने यसपछि नै दुवै मुलुकले राष्ट्र–राज्यमा रूपान्तरित भएर आधुनिक शासन प्रणाली अंगीकार गर्न पुगे । राष्ट्र–राज्य र आधुनिक शासन प्रणाली दुवैका लागि आयातित विचारधारा हुन्, जसले समान संस्कृति, मूल्यमान्यता, परम्परालाई धेरै महत्त्व दिँदैनन् । यी दुवैको प्रमुख उद्देश्य राष्ट्रिय स्वार्थ भूगोल र सार्वभौमिकताको रक्षा गर्नु हुन आउँछ । जब यी विचारधाराहरू साँच्चै व्यवहारमा उतारिन्छन्, त्यति बेला भगवान्को पनि राष्ट्रिय दायरा निर्धारण हुन जान्छ । यो राष्ट्रिय दायराअनुसार बुद्ध नेपाली र राम भारतीय मूलका हुन जान्छन् । अर्थात्, भगवान्लाई भूगोलले बाँध्ने प्रयास गरिन्छ । बुद्ध र रामको राष्ट्रियता महत्त्वपूर्ण हुन जान्छ तर बुद्ध र रामले दिन खोजेका सन्देशलाई नजरअन्दाज गरिन्छ । नेपाल–भारत सम्बन्ध लामो समयदेखि यस्ता विषयहरूबाट पनि प्रभावित भएको देखिन्छ । तर, योभन्दा पनि महत्त्वपूर्ण पक्ष पछिल्ला दिनमा सीमा विवादसँग जोडिएर आएका राजनीतिक र कूटनीतिक पहलकदमीहरू हुन् । लामो समयदेखि थाती रहेको कालापानी (लिपुलेक र लिम्पियाधुरासहित) सीमा विवाद र नक्सा प्रकरणले नेपाल–भारत सम्बन्ध इतिहासमै सबैभन्दा बढी विवादास्पद र कमजोर हुन गएको छ । यो विवादका कारण राज्यस्तरमा मात्र होइन, जनस्तरबीचको सम्बन्धसमेत अप्ठ्यारोमा परेको छ । यो आलेखमा नेपाल–भारत सम्बन्धका विभिन्न आयामबारे छलफल गरिनेछ ।

नेपाल र भारत पुरानो साझा इतिहास तर नयाँ भूगोल भएका दुई सभ्यतामूलक राष्ट्रहरू हुन् । दुवै देशबीच जुन किसिमले युगौंदेखि सम्बन्ध रहँदै आएको छ, यस्तो सुविधा उपभोग गर्ने मौका संसारका अरू राष्ट्रले सायदै पाएका होलान् । राजनीतिक भूगोलले हामीलाई छुट्याएको भए पनि साझा धर्म र संस्कृतिले युगौंदेखि दुवै राष्ट्रलाई जोड्दै आएको छ । तर, माथि भनेजस्तै वर्तमान अवस्थामा परिस्थिति भिन्न भएर गएको छ । भविष्यमा यी दुवै राष्ट्रबीच सम्बन्ध कस्तो होला, त्यसै भन्न सकिने अवस्था छैन । जहाँसम्म सीमा विवाद र नक्सा प्रकरणले उब्जाएको समस्या छ, दुवै देशका कूटनीतिक संयन्त्र समस्या समाधान गर्न पूर्ण रूपमा असफल भए पनि अहिले आएर दुवै राष्ट्रका राजनीतिज्ञहरूबाट देखाइएको सदाशय र संयमका कारण धेरथोर भए पनि परिस्थिति सुधारोन्मुख दिशातिर गएको छ । हालै सम्पन्न उच्चस्तरीय भ्रमणहरूलाई उत्तेजना र आवेगमा आई तिललाई पहाड बनाएर विश्लेषण नगरी विद्वत्ता र संयमित भएर हेर्ने हो भने, यसबाट धेरै हदसम्म दुई देशबीचको सम्बन्धको सहजीकरण एवं विदेशसचिवस्तरीय भ्रमण र वार्ताको ढोका खुलेको छ । नेपाल–भारत सम्बन्धलाई सकारात्मक रूपमा हेर्ने वर्गका लागि यो सुखद पक्ष हो भने, नेपाल र भारतबीच भएका समस्याहरूलाई अगाडि सारेर राजनीतिक र अन्य स्वार्थ परिपूर्ति गर्ने वर्गका लागि दु:खद क्षण हो । अबको हाम्रो काम भनेको दुई देशबीच विश्वासको वातावरण सिर्जना गर्ने तथा लामो समयदेखि थाती रहेका समस्याको समाधानका लागि उचित सहकार्यसहित अगाडि बढ्ने हो । यदि हामीले राष्ट्र र जनताको आवश्यकताभन्दा राजनीतिक विचारधारा र स्वार्थलाई अगाडि सारेर वार्ताको थालनी गर्‍यौं भने यसको दूरगामी असर त्यत्ति सकारात्मक नहुन सक्छ । त्यसो त कालापानीको समस्या समाधान गर्न त्यति सजिलो देखिँदैन तैपनि वार्ताको ढोका खुला राख्यौं भने सम्बन्ध थप बिग्रिनबाट भने जोगाउन सकिन्छ ।

नेपाल र भारतबीच भूगोलले जन्माएका परम्परागत समस्याहरू छँदै छन्; त्योभन्दा पनि बढी बदलिँदो भूराजनीतिक परिस्थिति, अर्थराजनीति तथा पछिल्ला दिनहरूमा हिन्द–प्रशान्त क्षेत्रमा अगाडि सारिएका विभिन्न क्षेत्रीय गठबन्धन तथा दुई ध्रुवमा विभाजित हुँदै गएको विश्वराजनीतिमा हामीले आफूलाई कसरी उभ्याउँछौं, त्यसले पनि नेपाल र भारतबीचको भविष्यको सम्बन्धलाई निर्धारण गर्नेछ । यसै गरी दुई देशबीचको सम्बन्धलाई नेपाल र भारत दुवैले अख्तियार गर्ने विदेशनीतिले पनि निर्धारण गर्नेछ । दुवै देशका विदेशनीति र सम्बन्धहरू केही हदसम्म भूराजनीतिले उब्जाएका परिस्थितिहरूसँग गाँसिँदै आएका छन् । यसको प्रत्यक्ष असर के भएको छ भने, स्वतन्त्र रूपमा दुवै देशले आफ्ना समस्या समाधान गरेर सम्बन्ध अगाडि बढाउने परिस्थितिमा व्यापक क्षयीकरण हुँदै गएको छ । यहाँसम्म कि, पछिल्लोपटक कालापानीको नक्साका सन्दर्भमा भूराजनीतिको गन्धलाई औंल्याइएको छ । त्यसो त कालापानीलगायत हिमालयन एसिया आफैंमा उच्च भूराजनीतिक महत्त्व बोकेको क्षेत्र हो र यसको महसुस दक्षिणको छिमेकीले मात्र होइन, उत्तरको छिमेकीले पनि त्यत्तिकै गरेको छ । भारत र चीनबीच भविष्यमा सम्बन्ध सुध्रेमा कालापानी क्षेत्र व्यापारिक नाकाका रूपमा प्रयोग गरिनेछ (सम्भवत: बीआरआईको हिस्सा हुन जानेछ) । परिस्थिति झन् बिग्रेमा युद्धका लागि चाहिने मोर्चाबन्दीका रूपमा प्रयोग गरिनेछ । यति संवेदनशील क्षेत्रको समस्या समाधानका लागि भारतलाई हामीले उच्च तहको विश्वासमा लिनुपर्ने हुन्छ भने, चीनको सदाशयको आवश्यकता अपरिहार्य हुन जान्छ । नेपाल, भारत र चीनबीच देखिएका सीमा समस्याहरू अहिलेको आवासीय शक्ति (रेजिडेन्सियल पावर) अमेरिकाका लागि दक्षिण एसियामा आफ्नो प्रभुत्व यथावत् राख्नका लागि वरदान सिद्ध भएको छ । भूगोलले सिर्जना गरेका समस्या तथा बदलिँदो विश्वराजनीतिले गर्दा दक्षिण एसियाका राष्ट्रहरू ध्रुवीकरणतिर उन्मुख छन् । यद्यपि यी सबै राष्ट्रका धेरै साझा समस्या छन् र तिनको समाधानका लागि सहकार्यको आवश्यकता छ । भारत अमेरिकाको सुरक्षाछाताभित्र प्रवेश गर्दै छ भने, दक्षिण एसियाका अरू राष्ट्रलाई चीनले आफ्नो सुरक्षाछाताभित्र ल्याउने कोसिस गर्दै छ । उसले सुरु गरेको आर्थिक र पूर्वाधार निर्माणको कूटनीतिले दक्षिण एसियाका बहुसंख्यक राष्ट्रहरू चीनपरस्त भएका छन् । हालै चीनको नेतृत्वमा दक्षिण एसियामा विकास भएको ‘द फाइभ पार्टिज’ गठबन्धन (जसमा नेपाल, पाकिस्तान, बंगलादेश, श्रीलंका र चीन छन्) यसैको उपज हो । यो गठबन्धनमा भारत छैन ।

नेपालजस्तो भौगोलिक र आर्थिक अवस्था भएको राष्ट्रका लागि अन्तर्राष्ट्रिय र क्षेत्रीय संगठन र गठबन्धनहरूमा उपस्थिति अपरिहार्य हुन्छ । तर, हाम्रो आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र भौगोलिक बनोटले भारतसँगको सम्बन्धलाई सुमधुर राख्ने अपेक्षा गर्छ । पछिल्ला वर्षहरूमा भने परिस्थिति बदलिएको छ । हामी राजनीतिक विचारधाराका हिसाबले चीनसँग नजिक छौं, किनकि चीनले गल्ती गर्दैन भन्छौं र समृद्धि युरोपको जस्तो चाहन्छौं भने, सांस्कृतिक रूपमा भारतसँग नजिक भए पनि दोधारमा छौं । विभिन्न कारणले संस्कृति गौण हुँदै छ । यस्तो परिस्थितिका कारण आन्तरिक मात्र होइन, बाह्य सुरक्षामा पनि द्विविधाको स्थिति निर्माण भएको छ । छिमेकीहरू मात्र होइन, हामी आफैंलाई पनि आफूमाथि विश्वास छैन । हाम्रो निर्णय गर्न सक्ने क्षमतामा ह्रास आएको छ, जसको असर कालान्तरमा मुलुकको सार्वभौमिकतामा पर्न जानेछ ।

अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको दुईध्रुवीय विश्वमा हामी कुन कित्तामा उभिने, यसको छिनोफानो हुनु जरुरी छ । शीतयुद्धकालीन असंलग्न परराष्ट्रनीति अवलम्बन गर्न सक्ने परिस्थिति आजका दिनमा देखिँदैन । त्यसो त नाम मात्रको असंलग्नता थियो त्यो, किनभने असंलग्नका जन्मदाता संलग्नकर्ताबाटै परिचालित थिए । नेपाल–भारतबीच भोलि विकास हुने सम्बन्धमा यसको पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका हुनेछ । वर्तमान परिस्थितिको चिरफार गर्ने हो भने नेपालका केही राजनीतिक दलहरू चिनियाँ राष्ट्रपतिको विचारधाराबाट निर्देशित छन्, राजनीतिक विचारधारा माक्र्सवाद–लेनिनवाद र समाजवादसँग गाँसिएको छ तर नुन र तेल भारतसँग गाँसिएको छ । यस्तै, काठमाडौंको राजनीतिक, आर्थिक, नोकरशाही र नागरिक समाजलाई प्रतिनिधित्व गर्ने निश्चित वर्ग भारतसँग भन्दा पश्चिमा जगत्सँग सम्बन्ध कायम राख्न चाहन्छ । त्यसो त पछिल्ला वर्षहरूमा नेपालीहरूको अन्तरक्रिया पश्चिमी जगत्सँग बढ्दै गएको छ । पश्चिमा राष्ट्रहरू सीमा नजोडिएका छिमेकी हुन् भने, चीन सीमा मात्र जोडिएको तर अरू सम्बन्ध विकास हुन नसकेको छिमेकी हो । त्यसो त चीनसँगको सम्बन्धलाई हामी अरनिको र भृकुटीसँग जोडेर ऐतिहासिकता देखाउने कोसिस गर्छौं, तर चीनले पछिल्ला दिनमा खोलानाला, नदी र हिमालयसँग जोडेर नेपालसँगको सम्बन्ध परिभाषित गर्ने गरेको छ । यसको सन्देश बुझ्न ज्यादै गाह्रो छ । तर दूरदराज र फ्रन्टिएर सेक्टरमा बसोबास गर्ने कमजोर गरिबको जीवन र मृत्यु आजका दिनसम्म पनि पूर्ण रूपमा भारतसँग जोडिएको छ । यिनको पीडा न दिल्लीले बुझ्ने कोसिस गर्छ न त काठमाडौंले ।

नेपाल–भारत सम्बन्धको कुरा गर्दा पछिल्ला दिनमा माथि भनेजस्तै हामी स्वतन्त्र रूपमा निर्णय गर्न सक्ने अवस्थामा छैनौं । पछिल्ला दिनहरूमा तेस्रो राष्ट्रको प्रवेश भएको छ । प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा चीन र अमेरिकाको प्रभाव बढ्दै छ । एउटा वर्गका लागि चीनले नेपालका सन्दर्भमा कुनै पनि गल्ती गर्दैन भन्ने छ भने, अर्को वर्गले फरक दृष्टिले व्याख्या गर्ने गर्छ । त्यसै गरी भारतसँगको सम्बन्ध पनि । विगतका घटनाक्रमहरूलाई हेर्दा हामीले बुझ्न जरुरी हुन्छ— चीन नेपालमा नियन्त्रित स्थायित्व चाहन्छ भने भारत नियन्त्रित अस्थायित्व (भारतीय विज्ञहरूको भनाइ उद्धृत गर्ने हो भने) । तर, अहिले नरेन्द्र मोदी नेतृत्व भारतको दृष्टिकोण फरक छ । विडम्बना नै भन्नुपर्छ, उनको पार्टीसँग हाम्रा राजनीतिक दलहरूले सम्बन्ध स्थापना गर्न नसकेका हुन् या नचाहेका हुन् त्यो उनै जानून्; केचाहिँ सत्य हो भने, भारतीय जनता पार्टी वर्तमान मात्र होइन भविष्य पनि हो । हामीले चाहेर पनि छिमेकी परिवर्तन गर्न सक्दैनौं । हामी रोटीबेटीभन्दा धेरै अगाडि बढिसकेका छौं । साँच्चै भन्ने हो भने छिमेकमा रोटी र बेटी दुवैको समस्या हुँदै गएको छ ।

अन्तमा, नेपाल–भारत सम्बन्ध आजका दिनमा जटिल मोडमा पुगेको छ र यो जटिलता बुझ्ने कोसिस गर्नु समयको माग हो । नेपालको भारतसँगको सम्बन्ध परिभाषित गर्दा अलि फरक हिसाबले हेर्नुपर्ने हुन्छ । यदि यसलाई गम्भीरतापूर्वक लिएनौं भने भोलि यसले गम्भीर रूप लिनेछ र दुई देशबीचको कटु सम्बन्धको फाइदा अरूले नै उठाउनेछन् । त्यसो त नेपाललाई पूर्वको इजरायल बनाएर छिमेकीहरूसँग लडाउने प्रयास सन् १९५० देखि नै सुरु भएको हो । तर अहिले भने स्थिति निकै गम्भीर छ । सीमासहित सन् १९५० को सन्धिबारे दुई देशले मन खुलाएर कुरा गरेमा समस्या समाधान नहुने कुरै छैन ।

(शुक्रबार प्रकाशित हुने कान्तिपुरको प्रिन्ट संस्करणबाट ।)