महामारीमा विश्वासले छोपेको विज्ञान 

‘नेपालीको प्रतिरोध क्षमता राम्रो छ भन्ने कुराको चुनौती कुनै डाक्टर, कुनै वैज्ञानिक, कुनै शोधकर्ता वा कहीँबाट आयो भने मैले स्विकारुँला,’ उनले थपे । उक्त सवाल–जवाफ मर्निङ वाक सकेर चियापसलमा बसेका दुई सामान्यजनबीचको थिएन । संसद्मा सांसद गगन थापाले सोधेको प्रश्नको जवाफ दिँदै थिए— प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली । देशकै नीतिनिर्माणको सबैभन्दा उपल्लो थलो संसद्मा नेपालीको प्रतिरोध क्षमता बढी भएको जिकिर सरकार प्रमुखले गरिरहँदा नेपालमा कोभिड–१९ महामारीको आगो सल्कने संकेत देखिइसकेको थियो । देशभरमा संक्रमितको संख्या ४,३६४ थियो, जसमध्ये १५ जनाले कोभिड–१९ का कारण ज्यान गुमाइसकेका थिए । उक्त दिन नेपालमा २७८ नयाँ केस थपिएका थिए ।

आफ्नो ‘विश्वास’ सँग बाझिने कुराको प्रमाण आफैंले तोकेको मान्छेले नल्याएसम्म त्यही ठीक भन्ने प्रधानमन्त्रीको हठमा सांसदहरूले ताली मात्रै ठोकेनन्, उनको समर्थनमा संसद् भवन अट्टहासले गुन्जियो । प्रधानमन्त्रीले सुरु गरेको बेसारको महिमागान, भान्सामा औषधि पाक्ने गफ र नेपालीको उच्च प्रतिरोध क्षमताको बखान संसद्बाट सडकमा ओर्लियो । समर्थन गर्नेको भीडमा प्रधानमन्त्रीको उक्त ‘विश्वास’ माथि केहीले प्रश्न उठाए पनि त्यो धीमा स्वर मुखर हुन पाएन । बरु सामाजिक सञ्जालमा जानी–नजानी अनुहारमा बेसार रंगाउनेहरू बढे । बेसारका विविध फाइदासम्बन्धी लेखहरू सेयर गरिए । आफूलाई विज्ञ भनी दाबी गर्नेहरूले प्रधानमन्त्रीको कुरासँगै मिल्दोजुल्दो ‘हाइजिन हाइपोथेसिस’ (फोहोरमा बस्नेको रोगसँग लड्ने क्षमता बढी हुन्छ) अघि सार्दै नेपाली फोहोरमा बसेकाले रोगप्रतिरोधी क्षमता बढी हुन्छ भन्ने दाबी गरे । मान्छे आफूमा विद्यमान पूर्वधारणा वा विश्वाससँग मिल्दोजुल्दो कुरालाई स्थापित गर्न खोज्ने र त्योसँग बाझिनेलाई तत्काल खारेज गर्ने स्वभाव लिएर जन्मेको प्राणी हो ।

संज्ञात्मक आग्रह र भावनाको दास

मानिसले आफूलाई जतिसुकै बुद्घिमान प्राणी भने पनि अधिकांश मानवीय निर्णयहरू पूर्वाग्रहले निर्देशित हुन्छन् । मानव निर्णयहरूमा प्रायः विवेकमाथि भावनाले रजाइँ गरिरहेको हुन्छ । एउटै निर्णयका कारण बारम्बार गल्ती दोहोरिरहँदा पनि हामीलाई लाग्छ— हाम्रा पूर्ववत् विश्वास, निर्णय र भनाइ/गराइहरू तर्कसंगत (र्‍यासनल) छन् । नोबेल पुरस्कार विजेता ड्यानियल कानेमन भन्छन्— मानिस स्वभावैले तर्कशून्य (इर्‍यासनल) प्राणी हो । मानवीय निर्णयहरूमा अन्तर्ज्ञान (इन्ट्युसन) र तर्क (र्‍यासन्यालिटी) को लडाइँ हुन्छ । कानेमनका अनुसार, मानिसको दिमागले दुई किसिम (उनले सिस्टम १ र सिस्टम २ भनेका छन्) ले निर्णय लिने गर्छ । एउटा हो— तत्काल, स्वचालित, भावनात्मक, रूढिगत निर्णयशैली, जुन अन्तर्ज्ञानबाट निर्देशित हुन्छ (सिस्टम १), जसलाई हामी मनको आवाज/आदेश पनि भन्छौं । अर्को हुन्छ— लामो प्रयत्नमार्फत तथ्य–प्रमाण जुटाएर लिइने सुझबुझ र तर्कसंगत सचेत निर्णय (सिस्टम २), जसलाई हामी विवेकपूर्ण निर्णय भन्छौं । अक्सर मानिसले लिने निर्णयहरूमा धेरै सोचविचार गर्न नपर्ने त्यो छोटो बाटो हावी हुन्छ किनभने त्यो सहज हुन्छ । थप, हामीलाई अरूको भन्दा आफ्नो मनको कुरा बढी विश्वसनीय लाग्छ ।

प्रधानमन्त्रीले नेपालीको प्रतिरोध क्षमता उच्च छ भन्ने कुरा दोहोर्‍याइरहँदा थोरै मात्रै घोत्लिएको भए थाहा हुन्थ्यो— शरीरका विभिन्न कोष (जस्तै ः श्वेत रक्तकोष) र अणु (जस्तै ः साइटोकाइनिस, इन्टरफेरोन्स) संलग्न रोग प्रतिरोधात्मक प्रणाली (इम्युन सिस्टम) मस्तिष्कपछिकै सबैभन्दा जटिल प्रणाली हो । मान्छेमा रोगप्रतिरोधी क्षमता प्रधानमन्त्री लगायतले भनेजस्तो सोलोडोलो एकमुस्ट हुँदैन, मान्छेमा लाग्ने रोगअनुसार फरकफरक हुन्छ । दादुरा र बिफरविरुद्घको प्रतिरोधी क्षमता जिन्दगीभर रहिरहन्छ भने कतिपयमा रोगसँगको प्रतिरोधी क्षमता केही समयमै बिलाउँछ । आठ महिना मात्रै पुरानो रोग कोभिड–१९ विरुद्घको मानवप्रतिरोधी क्षमताबारे थुप्रै विषय अझै अज्ञात छन् । नयाँ तथ्यहरू (एकपल्ट संक्रमित भएर निको भएको व्यक्तिलाई फेरि लाग्ने) ले यसमा थप जटिलता थपेका छन् । त्यसकारण यस्तो जटिलभन्दा जटिल कोभिड–१९ विरुद्घको प्रतिरोधात्मक प्रणालीबारे प्रधानमन्त्रीको हठात् भनाइ त्यही शीघ्र निर्णय (सिस्टम १) को उपज थियो ।

दोस्रो, अक्सर नवीन कुराहरू आउँदा त्यससम्बन्धी सूचना वा प्रमाणको हमेसा अभाव हुने गर्छ वा ती सर्वसुलभ हुँदैनन् । मनोवैज्ञानिकहरूका अनुसार, तथ्यको अभावलाई पूर्ति गर्न हाम्रो भावना (मनमा लागेको कुरा) अगाडि आउँछ र मानिसले त्यसैका आधारमा निर्णय गर्छ । कोभिड–१९ ले संसारभर त्रास उत्पन्न गराइसक्दा र नेपालमा पहिलो केस देखा पर्दासम्म त्यसलाई जाँच्ने पीसीआरका लागि चाहिने रियजेन्टसम्म पनि हाम्रो सरकारी प्रयोगशालामा थिएन । विकसित मुलुकहरूका वैज्ञानिकहरूले सार्स–कोभ–२ भाइरसको प्रत्येक जिनोमको सरदर २९,९०३ वटा अक्षर पढिसक्दा र भाइरसका १५ वटा जिनले कसरी प्रोटिन बनाउँछन् भन्ने थाहा पाइसक्दा, हामीसँग नमस्कार गरेको, फोहोरमा बसेको, बेसार हालेर तिहुन खाएको बाहेक कोभिड–१९ कथाको फ्रेम अटाउने सूचना वा अनुभव थिएन । त्यसैले केही महिनाअघि पत्ता लागेको कोरोना भाइरसलाई बुझ्ने सन्दर्भमा हामीले हामीसँग भएको सयौं वर्ष पुरानो बेसारसम्बन्धी अन्तर्ज्ञानको सहयोगमा निर्णय लियौं र भन्यौं, ‘बेसार खानुस्, कोरोना भाइरसलाई जित्नुस् ।’

तेस्रो, मानिसमा आफ्नो पूर्ववत् धारणा वा आफूसँग भएको जानकारीलाई स्थापित गराउने खालका सूचनाहरू खोज्ने र त्यसलाई मात्रै मान्ने र त्योसँग बाझिने सूचना वा प्रमाणहरूलाई खारेज गर्ने आग्रहयुक्त मनोविज्ञान हुन्छ, जसलाई मनोवैज्ञानिकहरूले पुष्टीकरण पूर्वाग्रह (कन्फर्मेसन बायस) भन्छन् । हामी बसोबास गर्ने सहरहरू फोहोर छन् । त्यसकारण फोहोरका फाइदाका सूचना वा परिकल्पना (हाइपोथेसिस) पाउँदा आफ्नो पूर्वनिर्धारित विश्वास स्थापित भएकामा हामी दंग हुन्छौं । त्यस्तो पूर्वाग्रही मनोविज्ञानले पूर्वधारणाविपरीत प्रमाणहरूलाई खारेज मात्रै गर्दैन, वैकल्पिक प्रश्नहरूको ढोका पनि बन्द गरिदिन्छ । काठमाडौंभन्दा फोहोर त सयौं प्रजातिका जंगली जीवजन्तुलाई साँघुरो ठाउँमा कोचेर, उनीहरूको दिसा, पिसाब, मासु, रगत सबै एकै ठाउँमा भएको वुहान सहरको आलो मासु बजार थियो, जहाँबाट कोरोना भाइरस संसारभर फैलिएको थियो । थप, फोहोर र फोहोरी सापेक्षित कुरा हुन् । त्यसै गरी संसारभर बेसार खाने नेपालबाहेक थुप्रै मुलुक छन् । बेसार खाने बिदेसिएका नेपालीलाई पनि कोरोना लागेको थियो । कोभिड–१९ बाट निको हुने वा नलाग्नेमा बेसार नखाने पनि धेरै थिए । हामीमा विद्यमान संवेगात्मक पूर्वाग्रहले हाम्रो पूर्वधारणासँग बाझिने यस्ता तथ्यहरूप्रति सचेत हुने मौका नै दिएन र हामीले भन्यौं, ‘कोरोना लागिहाल्यो भने हाच्छ्युँ–साच्छ्युँ गर्नुपर्छ, तातोपानी खानुपर्छ, उडाइदिनुपर्छ ।’

विश्वास होइन, विज्ञानलाई पछ्याउने

कोरोना महामारीविरुद्घ सफल र असफल राष्ट्रहरूलाई तुलना गर्ने हो भने, सफल र असफलबीचमा विज्ञान र त्यसमा आधारित नीतिको विभाजनरेखा देखा पर्छ । विज्ञानसम्मत निर्णय लिएकाले न्युजिल्यान्ड, जर्मनी, सिंगापुर, भियतनाम, दक्षिण कोरियाजस्ता देशहरू कोरोना नियन्त्रणमा सफल देखिए भने अमेरिका, भारत, ब्राजिलजस्ता देशहरू असफल । आधुनिक विज्ञानको पावरहाउस मानिने देश अमेरिकाका राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पका निर्णयहरूमा सुरुदेखि नै विज्ञान होइन, विश्वास र पूर्वाग्रह हावी थियो । ट्रम्पकै हाराहारीमा ब्राजिलका राष्ट्रपति जेयर बोल्सेनारोदेखि भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीसम्मले कोरोना भाइरसको कथामा आफ्नो पूर्वाग्रही विश्वासको पटकथा जोडे । दीपावली गर्नेदेखि थाल ठटाउनेसम्म काम भयो । नतिजा यतिखेर सबैसामु छ ।

त्यसो त राजनीतिज्ञ वा आम मानिसमा जस्तै विज्ञानमा लागेकाहरूमा पनि मानवीय पूर्वाग्रह हुन्छ । तर विज्ञान सामूहिक शोध र प्रयत्नको उपज भएकाले व्यक्तिगत पूर्वाग्रहले त्यसमा ठाउँ पाउँदैन । मानवीय पूर्वाग्रहहरू वैज्ञानिक ज्ञान आर्जनका लागि गरिने अवलोकन र परीक्षणको व्यवस्थित प्रक्रियाका क्रममा छानिँदै जान्छन् । थप, विज्ञानको सुरुआत पूर्ववत् विश्वासबाट होइन, परिकल्पना (हाइपोथेसिस) बाट हुन्छ । उदाहरणका लागि, यतिखेर कोभिड–१९ भ्याक्सिनको परीक्षण त्यसले काम गर्छ नै भन्ने (बेसारको जस्तै) हठका आधारमा होइन, काम गर्छ कि गर्दैन भन्ने जान्नका लागि हुँदै छ । निश्चय नै विज्ञानका पनि सीमितताहरू छन् । कोभिड–१९ सम्बन्धी विद्यमान ज्ञानको खाडल त्यस्तै एक सीमितता हो । तथापि विज्ञान ज्ञान उत्पादन (प्रडक्ट) मात्रै होइन, प्रक्रिया (प्रोसेस) पनि हो— परिकल्पना गर्ने, बनाउने, सिक्ने र परिष्कृत गर्ने एक निरन्तर प्रक्रिया । त्यस्तै प्रक्रियाबाट गुज्रिएर प्राप्त गरेको वैज्ञानिक ज्ञानका आधारमा संसारभर यतिखेर भाइरस नसरोस् भन्नका लागि मास्क लगाइन्छ र भौतिक दूरी कायम गरिन्छ ।

न्युजिल्यान्डकी प्रधानमन्त्री जेसिन्डा आर्डेनदेखि जर्मनीकी चान्सलर एन्जेला मर्केलसम्मले गरेका निर्णयहरूमा विज्ञानको सबलता र सीमितताको स्वीकारोक्ति पाइन्छ । उनीहरूले जनतालाई प्रधानमन्त्री ओलीले जस्तो नेपालीको प्रतिरोधी क्षमता उच्च भएको अप्रमाणित कुरा फैलाएर खोक्रो भरोसा दिलाएनन् । आर्डेनले त्यहाँका १ लाख ५० हजारसम्म मानिस कोरोना संक्रमित हुन सक्ने र १४,४०० सय मानिस मर्न सक्ने (तर हालसम्म १,६९५ संक्रमित र २२ मृत्यु) भन्दै सचेत गराइन् भने, मर्केलले विश्वयुद्घपछिकै सबैभन्दा ठूलो चुनौती सामना गरिरहेका छौं भनिन् । आर्डेनले प्रेस कन्फेरेन्सहरूमा स्वास्थ्य विभाग प्रमुख एस्ले ब्लुमफिल्डलाई आफूसँगै राखेर विज्ञप्रतिको भरोसा देखाइन् । तर हाम्रोमा वैकल्पिक प्रश्न गर्नेहरू ट्रोलको सिकार बने, चिकित्सकले कारबाही भोगे र वैज्ञानिकहरूको निष्ठामाथि प्रश्न उठाइयो ।

अन्त्यमा, प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली दोस्रो मृगौला प्रत्यारोपणपछि नवजीवन प्राप्त गरेका मान्छे हुन् । उनको व्यक्तिगत स्वास्थ्यमा आधुनिक चिकित्सा विज्ञानको प्रमुख हात छ । उनका शरीरमा भएका रासायनिक र शारीरिक परिवर्तनका सूक्ष्म अवलोकन, त्यसको मापन र विश्लेषण गरेर चिकित्सकहरूले लिएका तथ्यमा आधारित निर्णयहरूले उनलाई नयाँ जीवन दिलाएका हुन् । त्यसकारण, प्रधानमन्त्रीले त प्रमाणित विज्ञानको सारथि बन्नुपर्थ्यो, अप्रमाणित बेसारको प्रवक्ता होइन । नीतिनिर्माताका अप्रमाणित कुराहरूप्रतिको खोक्रो भरोसा र कोरोना भाइरसको क्षति आकलनमा चूकको मूल्य देश र जनताले चुकाउँदै छन् । तर विडम्बना, देश असामान्य अवस्थामा पुगिसक्दा पनि प्रधानमन्त्रीको उक्त ‘विश्वास’ फेरिएको छनक छैन । सम्भवतः आगामी निर्णयहरूमा पूर्ववत् विश्वासको ठाउँमा गतिशील विज्ञान हावी भयो भने स्थिति नियन्त्रणमा अझै आउन सक्छ । पार्टीभित्रको विवाद साम्य भएर शान्त हुने मौका पाएका बेला अब प्रधानमन्त्रीको द्रुत दिमागले केही समय विराम (पज) लिनुपर्छ । भनिन्छ, कम्प्युटरमा पज बटन थिचेमा त्यसले काम गर्न छोड्छ, मानिसमा पज थिचेपछि नयाँ ढंगले काम गर्न थाल्छ ।

(बिहीबार प्रकाशित हुने कान्तिपुरको प्रिन्ट संस्करणबाट ।)