पुस ७ गते यसै दैनिकमा ‘जथाभावी सडक निर्माणले सुक्दै पानीका मुहान’ शीर्षकमा एउटा समाचार छापियो । उक्त समाचारको आधार नेपाल पानी सदुपयोग फाउन्डेसन र अन्तर्राष्ट्रिय एकीकृत पर्वतीय विकास केन्द्र (इसिमोड) ले नेपालका पहाडी र हिमाली भेगका ३०० पालिकाहरूमा गरेको सर्वेक्षणमा आधारित अनुसन्धान प्रतिवेदन थियो ।
कमिलाको विश्वविख्यात अनुसन्धानकर्ता, जीव वैज्ञानिक, हार्वड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक, चर्चित विज्ञान लेखक, चिन्तक र आधा पृथ्वी गैरमानवका लागि छुट्याउनपर्छ भन्ने अभियानकर्ता र संरक्षणवादी ! उनको परिचय यतिमै सीमित गरिदिँदा उनीमाथि अन्याय हुन सक्छ । उनले जीवविज्ञानमा ‘आइल्यान्ड बायोजियोग्राफी’ को नयाँ सिद्घान्त कोरे । ‘संरक्षण विज्ञान’ विधालाई स्थापित गराए । बत्तीस पुस्तकसहित सयौं महत्त्वपूर्ण लेख लेखे । दुई पुलिट्जर, सात विज्ञान पुरस्कार र ‘टाइम’ म्यागेजिनको ‘२५ प्रभावशाली अमेरिकी’ को सूचीसहित १५० भन्दा बढी प्रतिष्ठित पुरस्कार र सम्मानबाट विभूषित भए ।
सन् २०१३ को मध्यतिर म पीएचडीको बिट मार्ने तरखरमा थिएँ । अमेरिकाबाट काठमाडौं आएका बेला चेक गणतन्त्रबाट पीएचडी सकेर नेपाल फिरेका प्रकाश पौडेलसँग प्रत्यक्ष भेट भयो । जैविक विविधता संरक्षणको विधामा नेपालबाट जर्नल निकाल्ने हाम्रो पूर्वयोजनालाई मूर्तरूप दिने सहमति बन्यो । र, जन्मियो नयाँ जर्नल— ‘कन्जरभेसन साइन्स’ । प्राविधिक तयारीपछि सार्वजनिक रूपमा लेख मागियो । समकक्षी समीक्षा (पियर रिभ्यु) बाट प्रकाशनयोग्य सिफारिस भएका दस लेख समेटेर जर्नलको पहिलो अंक सन् २०१३ को अन्त्यमा निस्कियो ।
गत कात्तिक २५ को बिहान पारिलोघामसँगै अन्नपूर्ण हिमाललाई दक्षिण पारेर मनाङको हुम्दे (विमानस्थल भएको ठाउँ) बाट मनाङगाउँतर्फ बढ्दै गर्दा पूर्वी आकाशमा एकाएक हेलिकप्टर देखियो । हेर्दाहेर्दै उक्त हेलिकप्टर हाम्रो टाउकैमाथिबाट तिलिचो तालतिर बत्तियो । र, केही मिनेटमै त्यहाँबाट फर्किएर आएकै बाटो मस्र्याङ्दीको खोचैखोच आकाशबाट अदृश्य भयो ।
गत असोज मसान्तदेखि कात्तिक २ सम्म परेको घनघोर वर्षाले देशका विभिन्न भागमा ठूलो विपत्ति निम्त्यायो । बेमौसमी आरीघोप्टे पानीले कतिपय स्थानमा ऐतिहासिक रेकर्ड नै राख्यो । वार्षिक १४०० मिलिमिटर पानी पर्ने डडेलधुरामा ४८ घण्टाभित्रै ५०० मिलिमिटर पानी पर्यो ।
नेपालभित्र र बाहिरका हिन्दु नेपालीहरूले उल्लासपूर्ण रूपमा दसैं पर्व मनाइरहँदा जैविक विविधता महासन्धिका पक्षराष्ट्रहरूको विश्व सम्मेलनको पन्ध्रौं संस्करण अर्थात् कोप–१५ चुपचाप चलिरहेको थियो ।
नासा भनेर चिनिने अमेरिकी राष्ट्रिय हवाई यातायात तथा अन्तरिक्ष प्रशासनअन्तर्गतको गोडार्ड इन्स्टिच्युट फर स्पेस स्टडिज (जीआईएसएस) ले सन् १८८० यताको पृथ्वीको औसत वार्षिक तापमानको रेखाचित्रलाई आफ्नो वेबसाइटमा राखेको छ । उक्त रेखाचित्रमा सन् ’६० को दशकयता पृथ्वीको तापमानमा निरन्तर वृद्घि भइरहेको, सन् १९८० देखि २००० सम्ममा वृद्घिदरमा तीव्रता आउन थालेको र सन् २००० पछिकाबीस वर्षमा अत्यधिकतीव्रता आएको देखिन्छ । उक्त रेखाचित्रलाई आफ्नो उमेरको झ्यालभित्र कैद गर्दा मेरै जीवनकालमा पृथ्वी लगभग १ डिग्री सेल्सियसले तातेछ ।
१९०६ माघ ४ गते प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणा दलबलसहित काठमाडौं उपत्यकाबाट चिसापानी भन्ज्याङको बाटो हुँदै बेलायत यात्रामा निस्किए । यात्राको सातौं दिन उनी पटना पुगे । र, पटनाबाट गंगा नदीमा चल्ने स्टिमरमा चढेर सुन्दरवनको बाटो हुँदै ११ दिन लगाएर कलकत्ता ।
जुलाई १९५६ मा अमेरिकाको हवाईस्थित माउना लोवा पहाडको ३,४०० मिटरको उचाइमा मौसम मापन केन्द्र स्थापना गरियो । उक्त दुर्गम ठाउँ पृथ्वीकै विशिष्ट भूभागमध्ये पर्छ । प्रशान्त महासागरको लगभग केन्द्रमा पर्ने उक्त स्थान मानवसृजित प्रदूषणको स्रोतबाट टाढा रहेकाले त्यहाँको वायु हमेसा शुद्घ रहन्छ । त्यसैले उक्त ठाउँ पृथ्वीको वायु अध्ययनका लागि उपयुक्त मानियो । उक्त केन्द्र स्थापनापश्चात् वैज्ञानिकहरूले पृथ्वीको वायुमण्डलमा थुप्रिएका कार्बन डाइअक्साइड (कार्बन), मिथेन, नाइट्रस अक्साइड, सल्फर डाइअक्साइडजस्ता ग्यासहरूको मात्रा नापिरहेका छन् ।
२०७८ साउन १४ को कान्तिपुर दैनिकको यसै स्तम्भमा पंक्तिकारले नेपालको अनुसन्धान वातावरणको वर्तमान अवस्थाको चित्रण गरेको थियो । ‘हाम्रो अनुसन्धान वातावरण’ शीर्षक उक्त लेखमा अनुसन्धान वातावरणका चार अवयव वैज्ञानिक संस्कार, मानव संसाधन, आर्थिक स्रोत र ज्ञान उत्पादन, संश्लेषण र प्रसारमा अन्य देश र हाम्रो अवस्थाका तुलनात्मक विवरणहरू थिए ।
