काठमाडौँ — मानव समाजका जटिलता वृद्धि भएका छन् । पुराना संकटका नयाँ रूप सतहमा देखिएका छन्, कतिपय नौला संकट बोधगम्य छैनन् । मानव जीवन र दुनियाँको अस्तित्वसँग जोडिएका प्रश्नमा हिजो गरिएका कतिपय दार्शनिक चिन्तन विलुप्त हुने सम्भावना छ ।
बौद्धिक विलासका निम्ति ती मीमांसा कतै प्रयोग भएका हुन सक्छन्, तिनलाई अद्यावधिक गर्दै मान्छे र प्रकृतिको हित सोच्ने काम भने प्राथमिकतामा छैन । बजार आफैमा प्रभावशाली विचारधारा एवं समग्र राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक अभ्यासको केन्द्र भएकाले प्राथमिकतामा स्वयं बजार छ ।
उम्दा भनिएका कवितादेखि अति उपयोगी भनिएको प्रविधिसम्म, प्रभावशाली भनिएका आर्थिक सिद्धान्तदेखि नयाँ धर्मको प्रतिपादनसम्म सबैको केन्द्र बजार हो । नाओमी क्लिनले त्यसै भनेकी होइनन्, ‘हामीलाई कविता र अध्यात्मका पनि ब्रान्ड चाहिन थालेको छ ।’ वर्गीय आन्दोलनको उपादेयता सिद्ध गर्न खोज्नेदेखि सामुदायिक पहिचानलाई प्राथमिकतामा राख्नेहरूसम्म सबै बजारु ऊहापोहमा सीमित छन् । उनीहरूका संघर्ष, गतिविधि, संगठन, नेतृत्व सबै बजारमा प्रभाव जमाउन उद्यत रहन्छन् ।
अरू त अरू, बजारको आलोचना र विकल्प स्वयं बजारकै औजार बन्न पुग्छ । यस प्रवृत्तिको सबैभन्दा नजिकको दृष्टान्तबारे पढ्न मनलागे मेघनाद देसाईकृत ‘पोलिटिक्स : ट्रम्प, मोदी, ब्रेक्जिट एन्ड द प्रोस्पेक्ट फर लिबरल डेमोक्रेसी’ पढे पुग्छ ।
नेपालमा भइरहेका बौद्धिक चर्चाको मसिनो अवलोकन गर्दा पनि देखिन्छ, बजारवादको आलोचना गर्नेले विकल्पमा दक्षिणपन्थी राष्ट्रवाद अघि सार्छन् । ‘एथ्नो–नेसनलिजम’ भन्न मिल्ने त्यो राष्ट्रवादले अन्ततः बजारकै सेवा गर्छ र बजारकै भरमा त्यो अडिन खोज्छ । बजारको जकडबन्दलाई चुनौती दिँदै मुक्त समाजको परिकल्पना गर्न सक्छु भनेर कार्ल पोल्यानीदेखि कार्ल पोपरसम्मको उद्धरण दिएर लेख्ने एक थरीले पञ्चायती राष्ट्रवादलाई अन्तिम सत्य ठान्छन् ।
पश्चिमा ज्ञानको दबदबालाई चिर्ने सपना देख्ने एवं पूर्वीय सभ्यताको पुनःस्थापना खोज्ने अर्का थरीले नागार्जुनदेखि आशिष नन्दीसम्म स्मरण गर्दागर्दै विनायक दामोदर सावरकरलाई आदर्श स्थापना गर्न पुग्छन् । प्रकारान्तरले मौलिकताका नाममा ज्ञानोद्यमको ब्राह्मणवादी वृत्तको परिकल्पना गर्छन् र समाजलाई त्यसैको कैदी बनाउने प्रयत्न गर्छन् । यो प्रवृत्तिको विकराल एवं विकृत रूप भारतमा देखिन्छ ।
राष्ट्रवादको भावुकता बेच्न नखोज्नेहरूले पनि चल्तीको उदारवादी रूपरेखाभन्दा भिन्न सोच्न सके जस्तो लाग्दैन । समाजवाद पनि कतै छलकपटका निम्ति प्रयोग हुन्छ, कतै विलासी गफका लागि । धेरैजसो समाजवादी उही राष्ट्रवादको बेकामे जामा पहिरिएर राजनीतिक सोकेसमा सजिन पुग्छन् । परिणाम, समाजवाद स्वयं बजारु हल्लाखल्लाको सानो चिच्याहटमा सीमित हुन्छ ।
पुँजीवाद गहिरो र विस्तारित हुँदै जाँदा देखा परेका संकटबारे बुझ्न र नयाँ विकल्पको खोजी गर्न कुनै तयारी सूत्रहरू उपयोगी होलान् भन्ने लाग्दैन । उदारवादी अर्थव्यवस्थाको उच्चतम अभ्यासपश्चात् फासीवादको उदय हुन थालेको देखेर आत्तिएकाहरूले नयाँ बाटो खोज्न सकिरहेका छैनन् । अघिल्लो शताब्दीमा प्रतिपादित कतिपय सिद्धान्त अहिले सहयोगी हुन सक्छन्, तर ती स्वयंले नयाँ बाटो तयार गरिदिँदैनन् ।
मानव समाजलाई बस्नलायक, सिर्जनात्मक एवं दिगो बनाउन नयाँ राजनीतिक एवं सांस्कृतिक जग निर्माण गर्न अत्यावश्यक छ । हिजो आफैले खनेको बाटो वा वरण गरेको सिद्धान्तको निर्मम समीक्षा गर्न सक्नेले मात्रै नयाँ गोरेटो कल्पिन सक्ला । नयाँ किसिमको मानवीय सम्बन्ध एवं मानव–प्रकृति सम्बन्धको परिकल्पना अघि सार्न सक्ला । न कथित गौरवशाली विगतको केही अर्थ छ, न तयारी सूत्रबद्ध स्वर्गको ।
यस्तो परिकल्पना गर्ने कसले ? परिकल्पनालाई अभ्यासमा परिणत गर्ने कसरी ? के विश्वविद्यालय वा अध्ययन प्रतिष्ठानहरू त्यस्ता ठाउँ हुन्, जहाँ यो स्तरको परिकल्पना सम्भव होओस् ? के सामाजिक आन्दोलनहरूमा यस्ता परिकल्पनाका लागि ठाउँ हुन्छ ? के राजनीतिक दलहरू नै त्यस्ता मञ्च हुन्, जहाँ नयाँ दुनियाँको परिकल्पना गर्दै त्यसलाई यथार्थमा बदल्ने साहस गरिन्छ ? विवाह र परिवारजस्ता अत्यन्त लामो इतिहास भएका संस्थाले यस्ता नयाँ परिकल्पनालाई अभ्यासमा परिणत गर्न मद्दत गर्लान् ? स्वयं आधुनिक राष्ट्र–राज्यको अवधारणा नै समस्याका रूपमा देखा पर्दैन ? अथवा, यस्तो परिकल्पना कुनै योजना वा सुझबुझपूर्ण हस्तक्षेपबिना कुनै एक सज्जनको दिमागमा एक बिहान आफै कोरलिन पुग्छ ?
समय आएपछि स्वतः यस्ता परिकल्पना कोरलिन थाल्छन् भन्ने नियतिवादमा विश्वास छैन । यसका लागि सुदीर्घ बौद्धिक श्रम आवश्यक हुन्छ, प्रचुर कल्पनाशक्तिको खाँचो पर्छ । यस्ता उद्यममा लागेका मान्छेहरूमा बौद्धिक इमानदारी उति नै जरुरी हुन्छ । त्यसैले सर्वाधिक महत्त्वको प्रश्न हो— के नयाँ पुस्ताको राजनीतिक एवं बौद्धिक नेतृत्व गर्ने व्यक्ति र समूहले यस्ता अप्ठ्यारा कामको बोझ उठाउन सक्छन् ? अनेक खतरा मोलेर, बजारु मोहलाई गौण बनाएर हिजोका सारा स्थापत्यमाथि प्रश्न उठाउन सक्छन् ? के नेपालजस्ता देशबाटै त्यति आँट भएको नयाँ पुस्ता जन्मन सक्छ ?
राजनीतिक क्षेत्रमा नयाँ भनिने पुस्तालाई हेर्दा आँट गर्न सक्ने कोही देखिँदैन । विद्यार्थी राजनीतिमा भएका वा स्थानीय राजनीतिबाट उदाउन खोजेका युवामा ज्ञानोद्यमप्रति चरम उदासीनता छ । सस्तो पैसाको खोजी, शक्ति अभ्यास गर्ने अति हतारो, शक्तिशाली नेतृत्वको हरदम चाकडी र समाजमा उठेका अप्ठ्यारा प्रश्नबाट तर्किने सजिला बाटाको खोजीमा उनीहरूको दिनचर्या बित्छ ।
एकदमै आशालाग्दा भनिएका र तारतम्य मिले पार्टी सत्ताको लगाम पाउने सम्भावना भएका नयाँ नेतामा समेत कल्पनाशक्तिको अल्पता डरलाग्दो छ । चलेको रीतमा आफूलाई अलिकति फरक र लोकप्रिय देखाउने होडमा सीमित उनीहरूको कल्पना क्षमता वृद्धि हुने सम्भावना न्यून छ । युवावयमा हुँदा बीपी कोइराला र पुष्पलाल श्रेष्ठहरूमा जति बौद्धिक आत्मविश्वास र कल्पनाशीलता थियो, त्यसको सानो अंश पनि अहिलेका युवा नेतामा नहुनु हाम्रो त्रासदी हो ।
विश्वविद्यालय, सञ्चार क्षेत्र र समग्र आमवृत्त एकातिर बजारको कब्जामा छ भने, अर्कातिर दक्षिणपन्थी उभारले अति प्रभावित छ । बजारले राजनीतिका जटिलतालाई अनदेखा गराउने अनवरत कोसिस गरिरहन्छ । दक्षिणपन्थले राजनीतिक समस्याको निदानका लागि एउटा तानाशाह मसिहाको परिकल्पनामा निमग्न तुल्याइदिन्छ । यी दुईको प्रभावबाट आफूलाई जोगाएर स्वतन्त्र चिन्तन गर्न खोज्नेलाई अदम्य साहस चाहिन्छ ।
बौद्धिक कर्ममा लागेका अध्येता, प्राध्यापक, लेखक, कवि र वैज्ञानिक युवाहरूको स–सानो जमात तयार भएको छ । तर उनीहरू थिति बदल्ने अभियानमा प्रत्यक्ष सामेल हुन सकिरहेका छैनन् । आफ्नै अग्रसरतामा अभियन्ता बन्न सकस मानिरहेका छन् । अघिल्तिर देखिएका कथित वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिलाई विकल्प मान्न तयार छैनन् ।
लेखक आहुतिले भनेजस्तो, जीविका मात्रैलाई सर्वोपरि ठानेर बजार वा राजनीतिक सत्ताको सुमेरु घुमिरहने जीविकावादी मात्र पनि छैनन् सबै युवा । जीविकावादको प्रकोपबाट बच्ने उपायको खोजी आफैमा निश्चय नै चुनौतीपूर्ण छ । समस्याका बावजुद, विद्यमान समाजलाई बदल्न चाहिने दार्शनिक चिन्तन गर्ने कोसिस उनीहरू गरिरहेकै छन् ।
स्थापित बजार एवं सत्ताले ‘कोअप्ट’ गर्न सक्ने सम्भावनालाई समेत अन्दाज गरेर प्रयत्न गरिरहेका छन् । तर न कुनै राजनीतिक मञ्चलाई आफ्नो मान्न सकेका छन्, न कुनै सामाजिक–सांस्कृतिक आन्दोलनमा उभार थप्न सकिरहेका छन् । उनीहरू एक्लाएक्लै आ–आफ्ना स–साना प्रयत्नमा सीमित छन् । सायद कुनै एउटा विन्दुसम्म उनीहरू एक्लै हिँडेको पनि मनासिब नै हुन्छ कि !
नोम चोम्स्की जस्ता अप्ठ्यारा सत्य नडराई बोल्न सक्ने र मान्छेको सोच्ने ढंग नै बदल्न सक्ने विद्वान्को कमीलाई इंगित गर्दै अरुन्धती रोयले ‘द लोन्लिनेस अफ नोम चोम्स्की’ लेखेकी थिइन् । विद्यमान व्यवस्थाले रोय र चोम्स्की दुवैलाई एक्लो र परित्यक्त बनाउन खोजिरहेको छ । जोखिम मोलेर उनीहरूले सीमान्तीकृत मान्छेका ठूला समूह र आन्दोलनहरूसँग जोडिने साहस देखाएका छन् । नेपाली बौद्धिक युवा परीक्षामा छन् ।
