काठमाडौँ — ५६ वर्षअघि स्विट्जरल्यान्डको जेनेभा सहरबाट पहिलो पटक काठमाडौं उपत्यका आइपुगेका थिए– उल्रिच भोन स्क्रोडर । त्यो २२ वर्षे उमेरमा घुमफिरमा फिरन्ता बनेर काठमाडौं आएका उनी अहिले उमेरमा ७८ लागे, अझै पनि यता आइरहेकै छन् ।

‘अहिलेसम्म ५६ पटक नै नेपाल आएँ होला कि ?’ कोरोना महामारीकै माझ दुई साताअघि काठमाडौं आएका उल्रिचले सुनाए, ‘अरू विदेशी यता घुम्नका लागि आउने होलान्, मचाहिँ यहाँका मठमन्दिर, मूर्ति र सम्पदाको तस्बिर खिच्न भनेर आउँछु ।’

सन् ६० को दशकमा काठमाडौं उपत्यकामा स्वतन्त्र र स्वच्छन्द फिरन्ता बनेर हिँड्ने हिप्पीहरूको चहलपहल थियो । सबैका आ–आफ्ना सुरताल थिए । त्यही भीडमा उल्रिच भने भाडाको साइकल लिएर उपत्यकाका मठमन्दिर घुमिरहेका हुन्थे । शिलामूर्ति पहिल्याउँदै, हिन्दु मन्दिर र बौद्ध गुम्बाहरूमा सम्पदाको पहिचान गर्दै उनी दिन बिताइरहेका हुन्थे । ‘म नेपाल–मण्डलासहित श्रीलंका, दक्षिण भारत र तिब्बतसमेत यस्तै सम्पदाको तस्बिर लिनका लागि पुगिरहेको हुन्थें,’ उनी सम्झन्छन्, ‘यसरी आधा शताब्दीभन्दा लामो समय काठमाडौं उपत्यकाका शिलामूर्तिहरूको तस्बिरसहितको विवरण र अरू सन्दर्भसमेत जोडेपछि मूर्तिकलाको बृहत् दुई भाग पुस्तक निकाल्न सकेको हुँ ।’

^{पशुपति क्षेत्रको उमामहेश्वरको मूर्तिको सन् १९८२ र २०१५ मा खिचिएको दुई तस्बिर । पछिल्लो मूर्ति भने संरक्षण र सुरक्षा अभावमा विकृत बनेको देखिन्छ ।}

प्राचीन सभ्यता र सम्पदाको सही परिचायक बन्ने यस्ता मूर्तिहरूको एकमुष्ट अभिलेखीकरण (डकुमेन्टेसन) कहींकतै नभएको र यस्तो अद्यावधिक अभिलेख पुरातत्त्व विभागदेखि युनेस्कोसम्म नरहेको अवस्थामा उल्रिचले गरेको काम आफैंमा अनुकरणीय देखिएको छ । ‘हामी सधैंजसो लैनसिंह वाङदेलको स्टोलन इमेजेज अफ नेपालको नाम लिइरहेका हुन्छौं तर उल्रिचले गरेको काममा भने १५ हजारभन्दा बढी मूर्तिको डिजिटल अर्काइभिङ सम्भव भएको छ, यो हाम्रा लागि ठूलो अभिलेखसमेत हो,’ मण्डला बुक्सका प्रबन्धक माधवलाल महर्जनले उल्रिचलाई चिनाउने क्रममा भनेका छन् । यस पटक उल्रिच म्युजियम अफ नेपाली आर्टको निम्तोमा काठमाडौं आएका रहेछन् ।

‘मैले गरेको काम विशुद्ध डकुमेन्टेसन मात्रै हो । यसभित्रका कति मूर्ति चोरिएका होलान् वा हराए भन्ने मेरो सरोकारमा छैन, बरु यो इतिहासको अभिलेखीकरण मात्रै हो,’ उनले भने, ‘मलाई धेरैले सोध्ने गरेका छन्– तिम्रो यो डकुमेन्टेसनले के फाइदा होला ? के चोरिएका वा हराएका मूर्ति सम्पदाहरू नेपाल फर्काउनमा मद्दत गर्लान् ? अनि म जवाफहीन हुन्छु । अन्वेषक वाङदेलको जस्तो स्टोलन इमेज फर्काउने ध्याउन्नमा यो भोल्युम आएको होइन ।’

तैपनि यो संग्रहका कारण पश्चिमा जगत्ले कुनै मूर्ति वा सम्पदाको ‘कन्ट्री अफ ओरिजिन’ बारे थाहा पाउन सक्नेमा उल्रिच आश्वस्त थिए । अबको २० वा ५० वर्षपछि यो डकुमेन्टेसनको महत्त्व स्पष्ट भएर जाने र यो नेपालकै लागि ‘स्कल्प्चर डकुमेन्टेसन’ तथा यसबारेको साहित्यका निम्ति अमूल्य निधि हुन सक्नेमा उनी आश्वस्त छन् । विगतमा नेपालका पुरातत्त्वविद् एवं

अन्वेषक शुक्रसागर श्रेष्ठ तथा डिना वाङदेलसँगको परामर्श र सहकार्यका कारण पनि अभिलेखीकरणमा आफूले गरेको आधा शताब्दी लामो काम बढी प्रामाणिक हुन सकेको उनको भनाइ छ । उनले आफ्नो संग्रहमा एसडी कार्ड (चिप्स) समेत रााखिदिएका छन्, जहाँ १५ हजार डिजिटल फोटा रहेका छन् ।

^{अन्वेषक शुक्रसागर श्रेष्ठसँग पाटनको टुसाहिटीमा उल्‍रिच (सन् २०११) ।}

‘आउने दिनमा यही कृतिको आधारमा नेपालबाट हराएका वा चोरिएका धेरै सम्पदा घर फर्कन सक्छन्,’ उनी भन्छन्, ‘प्राचीन सम्पदाको उत्पत्तिको थलोबारेमा गरिएको अभिलेखीकरणले गतिलो प्रमाणको काम गर्नेमा म विश्वस्त छु ।’

‘नेप्लिज स्टोन स्कल्प्चर्स’ मा नेपाल मण्डलाका सन् १९६५ देखि २०१९ सम्मका शिलामूर्तिका तस्बिर छन् । बूढानीलकण्ठको सन् १९६५ कै तस्बिर छ, कुनै बारबेर र वरपरको झिझो दृश्य नदेखिने सग्लो बूढानीलकण्ठ । यस्तै, पशुपति क्षेत्रको उमामहेश्वरको मूर्तिको सन् १९८२ र २०१५ मा खिचिएका दुई तस्बिर छन् । पछिल्लो तस्बिरमा मूर्ति संरक्षण र सुरक्षा अभावमा विकृत बनेको देखिन्छ ।

अर्को तस्बिर छ— पाटन, यम्पिबाही गुम्बामा लिइएको बुद्धको मूर्ति । त्यही मूर्ति पछि गएर न्युयोर्कको क्रिस्टिज कलेक्सनमा भएको ‘क्याटलग’ उनले भेटेका थिए । त्यसबारेमा उनले अन्वेषक शुक्रसागरलाई जानकारी गराएका थिए, अर्का सम्पदाप्रेमी सुनिल डंगोललाई पनि यसबारे सुनाएका थिए । आश्चर्य के भने क्रिस्टिज कलेक्सनमा भने यो बुद्धमूर्तिको ‘उत्पत्ति स्थल’ (ओरिजिन) तिब्बत भनिएको छ । आफ्नो कामको उद्देश्य र योजनाअनुसार उल्रिचले कहींकतै मूर्तिलाई पनि ‘स्टोलन’ वा केही भनेर उल्लेख गरेका छैनन्, उनको काम ‘डकुमेन्टेसन’ मात्रै हो ।

जर्मनीमा छापिएर केही प्रति मात्रै नेपाली बजारमा आएको यो अभिलेखीकरणको कृति आफ्नातर्फबाट नेपाललाई दिएको ‘गिफ्ट’ भन्न रुचाउँछन् उल्रिच । ‘नेपालमा जेजसरी सम्पदा लोप भए, हराए, चोरिए– त्यसमा म सधैं आहत छु, आक्रोशित छु,’ उनी भन्छन्, ‘मैले कम्तीमा अब नेपाल मण्डलामा रहे भएका स्टोन स्कल्प्चरको डकुमेन्टेसन गर्न सकेको छु, सिंगो मेरो जीवनको खुसी र उपलब्धि यही हो ।’

आफूले गरेको कामलाई कुनै सरकारले पनि ‘अनुमति’ नदिने थाहा पाएरै आफूले यी तस्बिर खिच्ने काममा कहीं, कतै पूर्वअनुमति नलिएको उनी स्विकार्छन् । कहींकतै जवाफ दिनुपरेमा उनी भन्थे– एउटा पर्यटकले फोटो खिच्न चाह्यो, खिच्यो पनि । ‘बरु शुक्रसागर श्रेष्ठ, सुनिल डंगोलजस्ता सम्पदाप्रेमीले मलाई सधैं सहयोग गरेका हुन् । यही कारण मैले मेरो कृति शुक्रसागरलाई समर्पण गरेको छु,’ उनी भन्छन् ।