धनुषाको क्षीरेश्वरनाथ–५, महेन्द्रनगरकी १४ वर्षीया किशोरी छिमेकीबाट बलात्कृत भएको ३२ महिना पुग्यो । घरमा सँगै रहेकी १२ वर्षीया बहिनीलाई पनि बेहोस बनाइएको थियो । तर न्यायका लागि दुई किशोरी र परिवारले गरेको संघर्ष उत्तिकै पीडादायी छ । बलात्कारजस्तो संवेदनशील मुद्दालाई निरन्तर सुनुवाइ गरी ‘फास्ट ट्र्याक’ बाट टुंग्याउन सर्वोच्च अदालतले फैसलामार्फत दिएको आदेशविपरीत मुद्दा पेसीको गोलचक्करमा परेको छ ।

भुटानको विदेश मन्त्रालयमा कार्यरत रहेकै बेलामा देशनिकालामा परेका साम्चीका नारायण कट्टेलले ‘सन् ९० को दशकमा दक्षिणी भुटानी नेपालीभाषीलाई किन आफ्नो थातथलोबाट हटाइादैछ भन्ने धेरै पछिसम्म धेरैले थाहा नपाएको’ बताएका छन् ।

उपत्यकाका दुई विहारबाट चोरिएका र अमेरिकाको प्रतिष्ठित म्युजियम रुबिनमा फेला परेका दुई पुरातात्विक सम्पदा तत्काल घर फर्काउनेबारेमा न्युयोर्कमा समझदारी भएको छ ।

४४ वर्षअघि नक्साल चारढुंगेस्थित शंकरदेव कीर्ति महाविहारबाट हराएको लिच्छविकालीन पद्मपाणि लोकेश्वरको मूर्ति वर्षौर्कों खोज–अनुसन्धानपछि आइतबार छाउनी संग्रहालयबाट नक्सालकै महाविहारमा प्रतिस्थापन गरिएको छ ।

दुई दशकभन्दा लामो समय प्राध्यापनमा बिताउँदा संस्कृत व्याकरण विषयका गुरु नीलमणि ढुङ्गानाले पाठ्यक्रम, बुझाइ र व्याख्यामा रहेका समस्याहरू टिपोट गर्दै गए । छविलाल सुरीको ‘सुन्दर चरित’ संस्कृत नाटकमा रहेको क्लिष्टता होस् अथवा रंगनाथ पौडेलको ‘नीतिसार’ पुस्तकमा रहेको टीका-अभाव‚ यी सबै कठिनाइलाई टिपोटमा उतार्दै र कतै व्याख्या त कतै अनुवादको उपाय निकाल्दै जागिर धानिरहेकै बेला १० वर्षअघि थालिएको शब्दगत व्युत्पत्ति उधिन्ने काम बल्ल पूरा भएको छ ।

भुटानी शरणार्थी मामलाका जानकार पुलित्जर पुरस्कार विजेता अमेरिकी पत्रकार काई बर्डले एक लाखभन्दा बढी नेपालीभाषीलाई भुटानले जातीय सफाया गरेको इतिहासकै एक निर्मम घटना राष्ट्रसंघ र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय निकायमा उठ्न नसक्नुलाई ‘आश्चर्यजनक’ मानेका छन् ।

बेलायतको प्रसिद्ध अक्सफोर्ड युनिभर्सिटी अन्तर्गत रहेको एश्मोलियन म्युजियमको संग्रहमा नेपालबाट चोरी भएको अवलोकितेश्वर प्रस्तर मूर्ति फेला परेको छ ।

नेपाली साहित्यमा आख्यान–पुरुषका नामले कहलिएका ध्रुवचन्द्र गौतम आश्चर्यमयी ढंगमा यतिखेर कवि(अवतारमा उदाएका छन्, त्यो पनि उमेर र सृजनाको उँधौलीमा । लेखन सुरुवातका हकमा पहिलो (२०२१), तर प्रकाशनमा पछिल्लो कवितासंग्रह ‘ह्यांगरमा झुन्डिएको आकाश’ यसै साता बजारमा आएपछि कवि ध्रुवचन्द्र मनमगन मुद्रामा भेटिएका छन् । २०२१ वैशाखमा संग्रह छाप्नका लागि मदन पुरस्कार पुस्तकालयमा बुझाएकोमा वर्षौं–वर्ष यो पाण्डुलिपि यतै–कतै हराइरहेको थियो । अचानक, ५६ वर्षपछि पुस्तकालयको भण्डारणमा पाण्डुलिपि भेटिएपछि र लगत्तै सांग्रिला बुक्सबाट पुस्तक छापिएपछि कवि ध्रुवचन्द्रको कवि–छवि एकाएक बौरिएको छ– कविजी रूपमा ।  

४३ वर्षअघि आजकै दिन अर्थात् भुटान राष्ट्रिय दिवसको अवसरमा १७ डिसेम्बर १९७८ मा दक्षिण सीमावर्ती गेलेफु मैदानमा राजा जिग्मे सिंग्ये वाङचुकले नेपालीभाषी (ल्होत्साम्पा) हरूसमक्ष भनेका थिए, ‘तपाईंहरू कालेबुङ, दार्जिलिङ र सिक्किमका जस्ता नेपालीभाषी नभएर यो देशमा छुट्टै पहिचान र इतिहास बोकेका आदिवासी जनजाति हुनुहुन्छ । आजउप्रान्त दक्षिण भुटानको शासन–व्यवस्था अरू कसैलाई नदिएर म आफैंले सम्हाल्नेछु । तपाईंहरूका हरेक सुखदुःखमा म साथ दिनेछु ।’

तीन दशकअघि भुटानबाट लखेटिएका नेपालीभाषी भुटानी (ल्होत्साम्पा) को मानव अधिकार र घरफिर्तीको लडाइँमा सुरूआती दिनदेखि जोडिएका अधिकारवादी नेता टेकनाथ रिजाल झन्डै २० वर्षयता नेपालमा शरणागत छन् । दक्षिण भुटानको लामीडाँडा क्षेत्रको जनप्रतिनिधि तथा भुटानी राजाको सल्लाहकार रहेकै बेला अप्रिल १९८८ मा आफूमाथि विभिन्न राजनीतिक अभियोग लगाइएपछि उनी राज्यसत्ताको विद्रोही बने ।