धार्मिक यात्राको राजनीतिक अर्थ

२०७२ सालमा पहिलोपटक प्रधानमन्त्रीको शपथ लिँदा पनि ओलीले यस्तै गरेका थिए ।

भगवान्‌को साटो देश र जनताका नाममा शपथ खाएका उनै प्रधानमन्त्री ओली सोमबार सबेरै धर्मपत्नी राधिका शाक्य, सहयोगी र सुरक्षाकर्मीसहित पशुपतिनाथ मन्दिर गए, ईश्वरका नाममा सवा लाख दीप प्रज्वलन गरे र ‘विश्व शान्ति र राष्ट्र कल्याणको संकल्प पूजा’ गरे । उनले पशुपति क्षेत्रभित्र झन्डै एक घण्टा बिताएका थिए ।

ईश्वरका नाममा शपथसमेत नलिने साम्यवादी धङधङी बोकेका प्रधानमन्त्री ओली एकाएक पशुपतिमा ‘संकल्प पूजा’ गर्न किन गए होलान् ? जबकि गणतन्त्र प्राप्तिपछिका कुनै पनि बहालवाला प्रधानमन्त्रीले पशुपतिमा गएर संकल्प पूजा गरेका थिएनन् ।

अर्कातर्फ, उनै प्रधानमन्त्री ओलीले आफ्नो पूर्वमान्यताविपरीत शनिबार मात्रै माओवादी ‘जनयुद्ध’ का लडाकुहरूलाई भेटेर वर्गीय विभेद अन्त्यका लागि एकजुट हुनुपर्ने बताएका थिए । प्रधानमन्त्रीका मुख्य सल्लाहकार विष्णु रिमाल यी दुवै कुरामा त्यति धेरै अर्थ खोज्न नहुने बताउँछन् । ‘पशुपतिमा पुगेर प्रधानमन्त्रीज्यूले त्यहाँको निर्माणबारे जानकारी लिनुभएको हो,’ रिमालले भने, ‘लोकतान्त्रिक आन्दोलनका योद्धालाई सम्मान गर्ने सरकारको नीति नै हो, यसको अर्थ सिधा छ ।’

ओली हालको संविधानले मुलुकलाई धर्मनिरपेक्ष किटान गरेपछिका पहिलो प्रधानमन्त्री हुन् । छिमेकी भारतमा एउटा ठूलो धार्मिक समुदायलाई आकर्षित गर्ने उद्देश्यले धार्मिक राजनीति फस्टाएको छ । भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी सत्तामा आएपछि मठ–मन्दिर जाने र पूजाआजा गर्ने चलन अरू बढाएका छन् । के त्यसैको सिको यता हुन थालेको हो ?

यहाँ पनि सीमापारिझैं धार्मिक जनमत आफूतिर तान्ने सिलसिला सरकार प्रमुखबाटै सुरु हुन लागेको हो ? कूटनीतिक मामिलाका जानकार निश्चलनाथ पाण्डे यसलाई सकारात्मक ठान्छन् । ‘भारतीय प्रधानमन्त्री पशुपतिमा गएर विशेष पूजा गर्न हुने र हाम्रा प्रधानमन्त्रीहरू पशुपति जाँदै नजाने गलत परम्परा आज (सोमबार) तोडियो,’ पाण्डेले प्रतिक्रिया दिए ।

प्रधानमन्त्री ओलीले यो ‘परम्परा’ तोड्ने काम सम्भवतः सोच–विचार गरेरै गरेका हुन् । पछिल्लो कालमा उनमा हिन्दु धर्म, संस्कृति र पूर्वीय दर्शनप्रति अतिरिक्त अनुराग बढेको देखिन्छ । उनी हुर्किएको कम्युनिस्ट राजनीतिको स्कुलिङ भने यसको विपरीत हो/थियो । उनी आफैंले पदीय शपथ लिँदा यो कुराको पुष्टि गरिसकेका छन् । विश्लेषक श्रीकृष्ण अनिरुद्ध गौतम प्रधानमन्त्री ओली अचानक जान मन लागेर पशुपति नगएको टिप्पणी गर्छन् ।

‘राजनीतिज्ञका रूपमा हेर्दा हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको ठूलो समूह छ, त्यसलाई भौतिक उपस्थितिले सम्बोधन गर्नुपर्छ भनेर प्रधानमन्त्रीलाई लागेको हुन सक्छ,’ गौतमले भने, ‘कम्युनिस्ट पार्टीका प्रधानमन्त्री पशुपति गएर संकल्प पूजा गरेको यो एउटा अनौठो घटना हो र यो सेन्सेटिभ कुरा पनि हो । यो घटनाबाट एक खालका मान्छेहरू खुसी भएका छन् ।’

ती ‘एक खालका मान्छे’ हरू धर्म, राज्य र राजनीति मिसिएको देख्न चाहन्छन्, जुन मान्यतालाई हालको संविधानमा उल्लिखित धर्मनिरपेक्षताको प्रावधानले अंकुश लगाएको छ । कुनै बेला ‘राष्ट्रवाद’ लाई प्रमुख एजेन्डा बनाएका प्रधानमन्त्री ओलीको बोलीमा अचेल धार्मिक अनुराग निकै झल्कन्छ । उनले केही अघि भारतीय टेलिभिजन च्यानल जीन्युजलाई दिएको अन्तर्वार्ताको अधिकांश भाग धर्म, संस्कृति र पूर्वीय दर्शनमै केन्द्रित थियो ।

‘जब पूरै दुनियाँ अँध्यारोमा थियो, त्रेतायुगमा जनकपुरमा याज्ञवल्क्य, गार्गी, अष्टावक्रलगायतका धेरै ऋषिहरू र विदुषीहरू शास्त्र र दर्शनका बारेमा, जीवन जगत्का बारेमा बहस गर्थे,’ उक्त अन्तर्वार्ताको एउटा अंशमा प्रधानमन्त्री ओलीले भनेका छन्, ‘जबकि युरोपमा धेरै पछि अरस्तुले त्यसको सुरुवात गरेका हुन् । राजा दशरथसँग १० वटा रथ थिए, त्यही भएर उनलाई दशरथ भनिएको हो ।’ आदि–इत्यादि ।

ओलीले गायत्री मन्त्र नेपालमै लेखिएको पनि बताएका थिए । ‘गायत्री मन्त्र, जुन मन्त्रको पनि मन्त्र, सर्वोच्च मन्त्र हो, त्यो कौशिक ऋषिले नेपालकै चतरामा कोसी नदीको किनारमा बसेर लेखेका थिए,’ उक्त अन्तर्वार्तामा ओलीले थप दाबी गरेका थिए । नेकपाका सांस्कृतिक विभाग प्रमुखसमेत रहेका खानेपानीमन्त्री मणि थापाले केही दिनअघि कान्तिपुरसँग ओलीले जीन्युजमा दिएको यो अन्तर्वार्तापछि नै राजनीतिक कोर्स परिवर्तन भएको बताए ।

‘ओली कमरेडले जी टीभीमा जुन अन्तर्वार्ता दिनुभयो, त्यो मौलिक नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध, राष्ट्रवाद र नेपाली संस्कृतिसित सम्बन्धित छ । त्यो अन्तर्वार्ता नेपालको राजनीतिभन्दा गहिरो छ, दक्षिण एसियाको जननी नेपाल हो भन्ने उहाँको भनाइ छ, त्यो जगमा राष्ट्रवाद खडा गर्न प्रधानमन्त्रीले खोज्नुभएको छ,’ मन्त्री थापाले आफ्ना प्रधानमन्त्रीको भनाइको व्याख्या गर्दै भने, ‘ओलीले धार्मिक दर्शनलाई राजनीतिक रूपमा सिफ्ट गर्नुभएको छ । यसको खास अर्थ छ ।’

उसो त मुलुकको आस्थाका केन्द्रहरूमा अन्य देशका नेता पनि जाने गर्छन् । भारतका प्रधानमन्त्री मोदी भारत मात्रै होइन, नेपालकै हिन्दु धर्मको केन्द्र पशुपति र मुक्तिनाथ गएर पूजापाठ गरेका छन् । तर भारतमा पनि मोदी मन्दिरमा जान थालेपछि भारतमा एउटा यस्तो लहर आयो, सबै पार्टीका मान्छे मन्दिरमा जान थाले ।

सन् २०१६ मा कम्युनिस्ट पार्टीको पश्चिम बंगाल राज्यको सचिवालयले सर्कुलर जारी गर्दै ‘तपाईंहरूलाई अबदेखि दुर्गा पूजामा सहभागी हुन कुनै बन्देज छैन र अबदेखि कमरेडहरू आयोजक कमिटीमा पनि बस्न पाउनुहुन्छ’ भनेको थियो । दुर्गा पूजालाई विशेष रूपमा लिने पश्चिम बंगालको कम्युनिस्ट पार्टीले यसो गर्नुको पछाडि ठूलो राजनीतिक अर्थ थियो र सबभन्दा ठूलो अर्थ चुनाव नै हो ।

अहिले सम्पूर्ण रूपमा चुनावकेन्द्रित जस्ता देखिएका प्रधानमन्त्री ओलीले चुनावलाई नै मध्यनजर गरेर यो कदम चालेको जानकारहरूको विश्लेषण छ, जसरी उनले माओवादी लडाकुसँग सम्बन्धित भावनात्मक कार्ड पनि आफैंले लिन खोजेको देखिन्छ । ‘प्रचण्डलाई कमजोर बनाउन उहाँले लडाकुका लागि विशेष प्याकेज ल्याउनुभयो,’ विश्लेषक गौतमले भने, ‘कांग्रेसमा ठूलो र राप्रपामा केही मात्रामा रहेका हिन्दु राज्य बनाउनुपर्छ भन्नेहरूको मन जित्न पशुपति जानुभयो, अरू मन्दिरमा पनि जान सक्नुहुन्छ उहाँ । यसबाट के भन्न सकिन्छ भने प्रधानमन्त्रीको सम्पूर्ण नजर अब चुनावतिर छ ।’

प्रतिनिधिसभा विघटनको प्रमुख कारण नै घोषित चुनावमा ‘दुई तिहाइ बहुमत ल्याउनु हो’ भन्ने प्रधानमन्त्री ओलीको दलिल छ । ओलीपक्षीय नेकपाले आउँदो वैशाख १७ र २७ गतेका लागि तोकिएको चुनावमा आफ्नो प्रतिस्पर्धी कांग्रेसलाई नै मानेको छ र सके पहिलो नभए पनि दोस्रो दल बन्ने आकलन यो पक्षको छ । त्यसैले चुनावको त्यही माहोल तयार पार्न ओली अहिले लागिपरेका छन् ।

संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयनमन्त्री भानुभक्त ढकाल प्रधानमन्त्री ओलीको पशुपति यात्रालाई कसैले चुनावी प्रचार भन्छन् भने त्यो सकारात्मक नै रहेको बताउँछन् । ‘प्रधानमन्त्री चुनावमा होमिएको कुरा सय प्रतिशत सही हो,’ ढकालको भनाइ थियो, ‘केपी ओलीलाई नचिन्ने मान्छे कमै हुनुहुन्छ ।

पशुपति गएको कुरालाई पनि चुनावको तयारीका रूपमा लिने र भोट माग्न गएको अर्थ लगाएको हो भने त्यसलाई पनि सकारात्मक नै मान्नुपर्‍यो ।’ ढकालले प्रधानमन्त्रीको पशुपति भ्रमणको घोषित उद्देश्य भने ‘मन्दिर निरीक्षण’ नै रहेको उनले बताए । ‘कोभिडपछि अलि लामो समय पशुपति क्षेत्रमा दर्शन गर्ने कुरा रोकिएको थियो । निर्माणको काम पनि भइरहेको छ,’ मन्त्री ढकालले भने, ‘त्यसैले वस्तुस्थिति के रहेछ भन्ने हिसाबले पनि स्थलगत नै हेरौं भनेर जानुभएको हो ।’

प्रधानमन्त्रीले त्यहाँ संकल्प पूजा नै गरेको सम्बन्धमा भने ढकालले थपे, ‘अब पशुपतिमा जाँदा परेडको ब्रिफिङ त गर्दैनन् नि मान्छेले, गर्छन् र ? संस्कार र संस्कृतिअनुरूप नै पशुपतिका बारेमा बुझाउने काम भएको हो । प्रधानमन्त्रीले पनि सकारात्मक सहजताका साथ ग्रहण गर्नुभएको हो ।’

प्रधानमन्त्री ओलीले भानु जयन्तीका अवसरमा असार २९ गते पौराणिक ग्रन्थ रामायणका पात्र रामको जन्मभूमि अयोध्या नेपालमै रहेको विवादास्पद अभिव्यक्ति दिएका थिए । वीरगन्जछेउको ठोरीमा रामको जन्म भएको उनले ठोकुवा मात्र गरेनन्, गत साउन २४ गते चितवनको माडीका जनप्रतिनिधिलाई काठमाडौंमा बोलाएर माडीमा राम मन्दिर निर्माणबारे अध्ययन गर्न आग्रह पनि गरे । त्यहाँ मन्दिर बनाउन सबै खर्च जोहो गर्ने वचन पनि दिए ।

नेपालले लिम्पियाधुरासहितको नक्सा सार्वजनिक गरेपछि चिसिएको भारतसँगको सम्बन्ध ओलीको उक्त अभिव्यक्तिपछि झन् नराम्रो बनेको थियो । परराष्ट्र मन्त्रालयले ओलीको अभिव्यक्तिको बचाउमा स्पष्टीकरणसहितको विज्ञप्ति नै जारी गर्नुपरेको थियो । त्यसपछि नेपालमा ‘नयाँ अयोध्या’ बारे फेरि कुनै छलफल त भएन तर चितवन माडीका अत्यधिक नागरिक ओलीको पक्षमा उभिए । अयोध्या नेपालमै पर्छ भनेर थप तथ्य जुटाउने विषय पनि खुब चर्चामा आयो । कम्युनिस्ट सरकारका नास्तिक प्रधानमन्त्री ओलीको शासनकालमा यो सब त्यतिखेर भइरहेको थियो, जतिबेला मुलुकमा कोरोना संक्रमितको दर उच्च बिन्दुमा पुगेको थियो ।

विश्लेषक हरि शर्मा प्रधानमन्त्री ओलीको पशुपतिको यात्रा र विशेष पूजा ‘काकताली’ होइन भन्नका लागि धेरै आधारहरू रहेको बताउँछन् । ‘जनता महामारीबाट प्रताडित भइरहेका बेला जनताकै लागि पो काम गर्नुपर्ने हो त,’ शर्माले भने, ‘कस्तो परिस्थिति आयो र प्रधानमन्त्री विशेष पूजाका लागि पशुपतिमै जानुपर्‍यो । जनतालाई त अहिले सर्भिस डेलिभरी गर्ने बेला हो, तामझामसहित पूजा गर्नुको के अर्थ हुन्छ भन्ने प्रश्न जरुर उब्जिएको छ ।’