आधुनिक सामग्री प्रयोगले तिहारको मौलिकता हरायो

भाइटीकामा पाँच दाजुभाइलाई उपहार के दिने भन्ने अन्योल उनमा छ ।

तौमढीको तिहार विशेष मेलामा भेटिएकी संगीता किनमेलमा व्यस्त देखिइन् । ‘वर्षभरि मनाइने चाडपर्वमध्ये तिहारको महत्त्व बेग्लै छ,’ उनले भनिन्, ‘किनमेल, उपहार, दाजुभाइ/दिदीबहिनीको स्नेह, म्हःपूजा र आशीर्वाद ।’ लक्ष्मीपूजा, म्हःपूजा र तेलको धाराले छेकेर कहिल्यै नओइलाउने मखमलीको मालासँगै दाजुभाइको दीर्घायुको कामना गर्ने क्षण विशेष रहेको उनी बताउँछिन् ।

दाजुभाइ/दिदीबहिनीको प्रेम, स्नेह र सद्भावको पर्वका रूपमा मनाइने तिहारले संगीताजस्तै धेरै महिलालाई व्यस्त बनाएको छ । सहरको मुख्य चोकहरू तिहारका सामग्रीले भरिभराउ छन् । ‘दीपावली, सप्तरंगी टीका, देउसी/भैली, मखमली/सयपत्री फूल र स्नेहरूपी आशीर्वादले उमंग थपेको छ,’ स्थानीय सुन्तली जोशीले भनिन्, ‘तिहारको किनमेलले छुट्टै आनन्द दिन्छ ।’

बजारमा बिमिरो, ओखर, कटुस, सप्तरंगी टीका, मखमली, सयपत्री फूल, भाइमसला, ढाका टोपी, फलफूल, रंगीचंगी विद्युतीय बत्ती, माटोको पाला, कुचो, गरगहनालगायतको बिक्री बढेको छ ।

तिहारका लागि भक्तपुर नगरपालिकाका तौमढी, दत्तात्रय, सूर्यविनायक, सल्लाघारी, नयाँ थिमि, पुरानो थिमि, गठ्ठाघर, कौशलटार, लोकन्थलीलगायत मुख्य चोकहरूको रौनक बेग्लै छ । विशेषगरी लक्ष्मीपूजा, म्हःपूजा र भाइटीकाका लागि किनमेलको थलोको रूपमा तौमढीलाई लिने गरिएको तौमढी क्लबका अध्यक्ष विजय द्यौभडेलले बताए । ‘बिस्केट जात्रा, गाईजात्रालगायत भक्तपुरका अधिकांश चाडपर्वले तौमढीको रौनकता बढेको छ,’ उनले भने, ‘काभ्रे, कालीमाटीका व्यापारीसमेत तिहारमा तौमढी आउँछन् ।’

भक्तपुरका अन्य स्थानमा पनि भीड बढेको छ । अघिल्लो वर्षको तुलनामा यस वर्ष तिहारमा महँगी बढेको सर्वसाधारणले गुनासो गरे । ‘तिहारमा नभई नहुने सामग्रीको भाउ सर्वसाधारण सुहाउँदो छैन,’ संगीताले भनिन्, ‘फलफूल, मखमली/सयपत्री फूल, मिठाईको भाउ अकासिएको छ ।’ चाडपर्वसँगै अकासिने बजार भाउलाई नियन्त्रण गर्न सम्बन्धित निकायले बेवास्ता गरेको सर्वसाधारण बताउँछन् । मिठाई, मासुलगायत चाडपर्वमा नभई नहुने खाद्यवस्तुको अनुगमन हुन नसक्दा गुणस्तरहीन र महँगीको मार बेहोर्नुपरेको कमलविनायककी तारा अवालले बताइन् । ‘चाडपर्वले छोपेको छ, किनमेल नगर्ने कुरा पनि भएन,’ उनले भनिन्, ‘उच्च बजार भाउ नियन्त्रण गर्ने, गुणस्तरीय सामग्री खरिद–बिक्रीतर्फ सम्बन्धित निकायको अनुगमन फितलो छ ।’

आधुनिकताले छोप्यो
केही वर्षअघिसम्म माटाको पालामा दीपावली गर्ने भक्तपुर विभिन्न किसिमका विद्युतीय बत्तीले झिलीमिली देखिन्छ । थोरैले मात्र माटोको पाला प्रयोग गर्ने गरेका छन् । ‘बढ्दो आधुनिकता र प्रविधिका कारण विद्युतीय सामग्रीले बजार लियो,’ सूर्यविनायक नगरपालिकाकी रजनी जोशीले भनिन्, ‘प्राकृतिक र वातावरण सुहाउँदो सामग्रीले भन्दा रंगीचंगी र झिलीमिलीले मान्छेलाई तान्यो । माटोको भाँडोले स्वास्थ्यलाई असर गर्दैन, त्यो अहिलेका मान्छेले बुझेका छैनन् ।’

देखावटीपन र आधुनिकताले तिहारको मौलिकता लोप भएको संस्कृतिकर्मीहरू बताउँछन् । ‘हाम्रो तिहार परनिर्भरतामा आधारित भयो, भारतलगायत सात समुद्रपारिका मुलुकबाट सामान नआए तिहार मनाउनै नपाउने वातावरण बनिसक्यो,’ साहित्यकार एवं संस्कृतिकर्मी तेजेश्वरबाबु ग्वंगले भने, ‘मौलिकताबाट हटेर देखासिकीमा परिणत भयो ।’ पहिले आफैंले उत्पादन गरेको फलफूल, मखमली/सयपत्री फूलको उपहार आदानप्रदान हुने गरे पनि अहिले विद्युतीय बत्ती, रंगीन मिठाई भित्रिएसँगै देखावटी गर्ने शैलीका कारण मौलिकता हराउँदै गएको उनी बताउँछन् ।

ग्वंगका अनुसार नयाँ धानको चामल पिसेर बनाइएको सेल, मुटुमारी (एक किसिमको रोटी) बनाई दाजुभाइलाई कोसेली लग्ने संस्कार हराउँदै गयो । विभिन्न रङ मिसिएका मिठाईले गर्दा घरघरमा सेलरोटी पाक्ने क्रम घट्यो । त्यसैगरी माटोको पालामा तेल राखेर बत्ती बाली लक्ष्मीपूजा गर्ने समाज विद्युतीय बत्तीमा हराएको उनले बताए ।