वर्णव्यवस्था : योनिमाथिको अंकुश

हिन्दुहरूको सामाजिक इतिहास केलाउने प्रायः सबै जनाले वर्णव्यवस्था र नारीको सामाजिक हैसियतलाई छुट्टाछुट्टै हेर्ने गरेका छन् । नूर यलम्यानको ‘अन द प्युरिटी अफ वुमेन इन द कास्ट्स अफ सिलोन एन्ड मलावार’ (१९६२), उमा चक्रवर्तीको ‘कन्सेप्चुअलाइजिङ ब्राह्मिनिकल पेट्रियार्की इन अर्ली इन्डिया : जेन्डर, कास्ट, क्लास एन्ड स्टेट’ (१९९३) लगायत लेखमा चाहिँ वर्णव्यवस्था र नारीको यौनजीवनलाई एउटै डालोमा हालेर व्याख्या गर्ने जमर्को गरिएको छ । वर्णव्यवस्था र नारीका सवाल एकअर्कासँग अन्योन्याश्रित छन् । त्यसैले यिनीहरूलाई एकसाथ व्याख्या नगरी हिन्दु समाजको नसनाडी राम्रोसँग छाम्न सकिँदैन ।

योनिको अनुशासन

चरम नारीद्वेषी समाजमा योनिलाई ‘अनुशासित’ राख्न नारीलाई ‘चेस्टिटी बेल्ट’ लगाइदिने चलन यदाकदा अझै चलिरहेको छ । ‘चेस्टिटी बेल्ट’ फलाम अथवा अन्य धातुबाट बनेको कट्टुजस्तो हुन्छ । यो बेल्ट महिलाले दिसापिसाब गर्न सक्ने, मैथुनचाहिँ गर्न नसक्ने गरी बनाइएको हुन्छ । बेल्टमा चाबी लगाउने ठाउँ हुन्छ । पतिले घरबाट टाढा जानुपरेमा पत्नीलाई बेल्ट पहिरिन लगाई चाबी आफूसँगै राख्ने गर्छन् । यसरी आफ्नो अनुपस्थितिमा उनीहरूले पत्नीको यौनाचरणको रखवारी गर्ने गर्छन् ।

हिन्दु समाजका मूल्यमान्यता अत्यन्तै होसियारीपूर्वक बनाइएका छन् । तीमध्ये अधिकांश मूल्यमान्यता नारीद्वेषी छन् । तिनको उद्देश्य ‘चेस्टिटी बेल्ट’ ले झैं योनिलाई अनुशासनमा राख्नु हो । वर्णव्यवस्थाको उद्देश्य पनि वस्तुतः यही हो । भौतिक अंकुशबिना फगत सामाजिक मूल्यमान्यताका आधारमा नारीलाई ‘अनुशासन’ मा स्थिर राख्ने उपक्रमका लागि रचिएका यस्ता सन्दर्भले पनि हिन्दु सभ्यता भौतिक संस्कृतिमा विपन्न र अभौतिक संस्कृतिमा ‘सम्पन्न’ थियो/छ भन्ने कुरालाई सिद्ध गर्छ ।

उत्तरवैदिक कालमा कठोर बनेको वर्णव्यवस्थाको प्रमुख विशेषता छुवाछूत हो । त्यसअघि वर्णव्यवस्थासँग छुवाछूत प्रथा गाँसिएको थिएन । वर्णव्यवस्थाबारे उल्लेख भएको सबैभन्दा पुरानो ग्रन्थ ऋग्वेद (१०।९०।१२) मा ब्राह्मण, राजन्य (क्षत्रीय), वैश्य र शूद्र ईश्वरको मुख, पाखुरा, जाँघ र पाउबाट क्रमशः उत्पन्न भए भनिएको छ । यजुर्वेद र उत्तरवैदिक कालमा रचिएका मनुस्मृतिलगायत ग्रन्थमा यही कुरा दोहोर्‍याइएको छ ।

छुवाछूत प्रथा मिसिएपछि वर्णव्यवस्था सघन भयो । छुवाछूतको घनले हानेर शूद्रहरूको मनोबललाई धूलोपिठो पारियो । यसले सवर्णहरूलाई शूद्रका रूपमा ‘पतन’ हुनेखालका व्यवहारमा प्रवृत्त हुन निरुत्साहित गर्‍यो । दिसापिसाब, शव व्यवस्थापनजस्ता फोहोरसम्बन्धी श्रम गर्नेहरूलाई नछुने अथवा उनीहरूले छोएका खानालगायत सामग्रीलाई बिटुलो करार गर्ने चलन स्वास्थ्यका हिसाबले श्रेयस्कर हुन्छ भन्ने बुझाइ प्रकारान्तरमा विकृत बनेर छुवाछूत प्रथा संस्थागत भएको हो भन्ने प्रकार्यवादीहरूको विश्लेषण अमिल्दो छ । किनकि छुवाछूत प्रथा वर्णव्यवस्थाको लक्ष्य होइन, लक्ष्य हासिल गर्ने प्रमुख साधनमध्ये एक हो । यसको प्रमुख उद्देश्य योनिको अनुशासन सुनिश्चित गर्नु हो ।

वर्ण व्यवस्थासम्बन्धी इरावती कर्वेको किताब ‘हिन्दु सोसाइटी : एन इन्टरप्रिटेसन’ (सन् १९६१), लुई डुमोको किताब ‘होमो हाइरार्किकस’ (सन् १९६६) लगायत ग्रन्थमा इन्डोगमी अर्थात् समान जात अथवा उपजातभित्र मात्रै हुने विवाहलाई वर्णव्यवस्थाको एउटा प्रमुख विशेषता मानिएको छ । मानिसलाई जातबाहिर गएर यौनसाथी चयन गर्न नदिनु उसको नैसर्गिक यौनवृत्तिलाई नियन्त्रित गर्नु हो । यस आधारमा वर्णव्यवस्थाको उद्देश्य यौनिकताको नियन्त्रण हो भनि नस्विकार्ने कोही छैनन् । यस्तो विश्लेषणले लिंग र योनि दुवैलाई वर्णव्यवस्थाले समान रूपमा नियन्त्रण गरेको छ भन्ने छनक दिन्छ । तर, वर्णव्यवस्थाले लिंगलाई धेरै हदसम्म उन्मुक्ति दिएर योनिलाई बढ्ता नियन्त्रित गर्दै आएको छ । नारी यौनिकतालाई केन्द्रमा राखेर वर्णव्यवस्थाको विवेचना गरेमा यससम्बन्धी हाम्रो बुझाइ अझ स्पष्ट हुन्छ ।

अप्रीतिकर प्रतिलोम

उचनीचको सघन बन्दोबस्त वर्णव्यवस्थाको अर्को प्रमुख विशेषता हो । उचनीचको भाव संस्थागत गर्न सघाउ पुर्‍याउने सजातीय विवाहको ऐतिहासिक प्रयोजनबारे अर्को उपशीर्षकअन्तर्गत तल चर्चा गरिनेछ । ‘ठूलो’ र ‘सानो’ जातका मानिसबीचको विवाहप्रति अनुदार वर्णव्यवस्थाबारे उल्लेख भएका धर्मशास्त्र वर्णसङ्करप्रति अनुदार छन् । जातबाहिर विवाह गर्नेहरूलाई सजायको व्यवस्था गरेर ती ग्रन्थले वर्णसङ्करहरूको उत्पतिलाई निरुत्साहित गरेका छन् । दण्डको यस्तो व्यवस्था नारी र तल्लो भनिएका जातप्रति बढी कठोर छ ।

मनुस्मृतिमा गरिएका त्यस्ता केही व्यवस्थाबारे चर्चा गरौं । यसमा परस्त्रीसँगको संसर्गबाट वर्णसङ्कर जन्मिन सक्ने भएकाले राजाले परस्त्रीगामी पुरुषको नाक, कान काटेर देशनिकाला गरिदिनुपर्छ भनिएको छ (८।३५२–३५३) । हिन्दु धर्मशास्त्रहरूले ठूलो भनिएको जातका पुरुषले सानो भनिएको जातका कन्यासँग गरेको विवाहलाई अनुलोम भनेका छन् । ठूलो भनिएको जातिकी कन्या र सानो भनिएका जातका पुरुषबीचको विवाहलाई चाहिँ प्रतिलोम भनेका छन् । वर्णव्यवस्थाले नस्लीय शुद्धतालाई अतिशय जोड दिन्छ । सजातीय विवाहमार्फत शुद्ध नस्ल हस्तान्तरण हुँदै जाने भएकाले यसले सजातीय विवाहलाई प्रवर्द्धन गर्छ । त्यसैले भावी पिँढीको नस्लीय शुद्धता समाप्त गर्ने र वर्णसङ्कर सन्तान जन्माउने अन्तरजातीय विवाहलाई धर्मशास्त्रले निरुत्साहित गरेको हो । यति हुँदाहुँदै पनि शास्त्रहरूले कडा दण्डको व्यवस्था गरेर खासगरी प्रतिलोमप्रति बढी अनुदारता झल्काएका छन् ।

मनुस्मृतिको तेस्रो अध्यायमा विवाहसम्बन्धी व्यवस्थाबारे चर्चा छ । त्यहाँ ‘ब्राह्मण, क्षत्रीय र वैश्यहरूले पहिला सवर्ण (आफ्नै जातकी कन्या) सँग बिहे गर्नु उत्तम हुन्छ, कामवश बिहे गर्न मन लागे क्रमैसँग अन्य स्त्रीसँग बिहे गर्न सकिन्छ’ भनिएको छ (३।१२) । ‘शूद्रकी स्त्री शूद्रा नै हुन्छिन्, वैश्यले वैश्या र शूद्रा, क्षत्रियले क्षत्रिया, वैश्या र शूद्रा र ब्राह्मणले चारै वर्णकी कन्यासँग बिहे गर्ने अधिकार हुन्छ’ (३।१३) भनेर यसमा प्रतिलोमलाई निरुत्साहित गरी अनुलोमका लागि बाटो खोलिएको छ ।

मनुस्मृतिका यी श्लोकले फगत कामवासना परितृप्तिका लागि मात्र ठूलो भनिएका जातका पुरुषले सानो भनिएका जातका कन्यासँग विवाह गर्न सक्छन् भनि संकेत गरेका छन् । शूद्राबाट पुत्रोत्पत्ति गर्ने ब्राह्मण ब्रह्मणत्वबाट रहित हुन्छ भनि अनुलोमबाट पुत्रोत्पत्ति गर्न चाहिँ मनुस्मृति (३।१७) ले निरुत्साहित गरेको छ । यसरी मनुस्मृतिले सानो भनिएका जातको योनिलाई छुत र गर्भलाई चाहिँ अछुत करार गरेको छ । शुद्राको छुत योनिबारे महाभारत अझ स्पष्ट छ । यसमा ‘रत्यर्थमपि शूद्रा स्यात्’ अर्थात् शूद्राहरू फगत मैथुनका लागि हुन् भनिएको छ ।

वर्णसङ्करप्रतिको यस्तो अरुचिको प्रभाव नेपाली समाजमा अझै विद्यमान छ । बिहेबारीको चाँजोपाँजो मिलाउने क्रममा व्यक्तिको सामाजिक वरीयता र हैसियत उसको नस्लीय शुद्धतामा खोज्ने चलन अझै छ । अन्तरजातीय विवाहबाट जन्मिएका वर्णसङ्करहरूको सामाजिक हैसियतलाई अहिले पनि सानो मानिन्छ । खत्रीसँग छोराछोरीको बिहे गरिदिन झर्रा क्षत्रीहरू अझै हिचकिचाइरहेका छन् । प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणाले आफ्ना छोराहरूका लागि राजा सुरेन्द्रविक्रम शाहका छोरीहरूको हात मागेपछि ‘खस भएर तैँले ठकुरीकी छोरी ताक्ने’ भनी सुरेन्द्रविक्रमले वचन लगाउँदा जंगबहादुरले आफ्नो शरीरमा रणबहादुरकी विधवा ब्राह्मणी पत्नी कान्तवतीको रगत पनि मिसिएको छ भन्ने कुराको हेक्का राख्न सुरेन्द्रविक्रमलाई विनम्रतापूर्वक सम्झाएको सन्दर्भ उल्लेख गर्नु यस सन्दर्भमा वाञ्छनीय हुन्छ ।

अन्तरजातीय विवाहको सन्दर्भमा वर्णव्यवस्था नारीहरूप्रति बढी निर्मम किन भयो ? यसको प्रयोजन योनिमाथि लगाम लगाउनु र लिंगलाई स्वच्छन्द छोड्नु नै हो । यस्तो गर्दा माथिल्लो भनिएका जातका पुरुषले तल्लो भनिएका जातका नारीलाई भोग्न पाउने भए । ब्राह्मण पुरुषले चारै वर्णका नारीको भोग गर्न पाउने भयो । क्षत्रिय पुरुषले ब्राह्मणबाहेक तीन वर्णका नारीको अनि वैश्यले ब्राह्मणी र क्षत्रियालाई छोडेर अन्य नारीको भोग गर्न पाउने भयो । प्रतिलोममाथि कडाइ गर्दा आफ्ना जातका नारीले आफूभन्दा सानो भनिएका जातका पुरुषको भोग गर्न नपाउने भए । यसबाट माथिल्लो भनिएका जातका नारीहरूमाथि उनीहरूकै जातका पुरुषको एकाधिकार सुनिश्चित हुने भयो । प्रतिलोमबाट जन्मिएका सन्तानलाई वर्णव्यवस्थामा अत्यन्तै निम्नकोटीको सामाजिक हैसियत दिएर यस्तोखालको विवाहबाट हुने सन्तानोत्पत्तिलाई हदैसम्म निरुत्साहित गरिएको छ । महाभारतको अनुशासनपर्वमा ब्राह्मण कन्या र शूद्र पुरुषबीचको समागमबाट जन्मिएका सन्तान चाण्डाल कहलिन्छन् र उनीहरूको हैसियत शूद्रको भन्दा निम्नकोटीको हुन्छ भनिएको छ ।

अनुलोम विवाहलाई धर्मशास्त्रले प्रोत्साहन नगरे पनि अस्वीकारचाहिँ गरेका छैनन् । यस्तोखालको विवाहप्रति धर्मशास्त्रभन्दा हिन्दु समाज बढी उदार थियो भन्ने कुरा शास्त्रमा गरिएका कथाहरूको वर्णन पढ्दा पनि थाहा हुन्छ । उदाहरणका लागि भार्गव कुलका ब्राह्मणहरूले क्षत्रिय परिवारकी कन्याहरूलाई पत्नीका रूपमा ग्रहण गरेको सन्दर्भलाई लिन सकिन्छ । च्यवन र जमदग्नि ऋषिले क्षत्रिय कुलकी क्रमशः सुकन्या र रेणुकालाई पत्नी बनाएका थिए । राजा जनकले चाहिँ सुलभा नाम गरेकी कन्यालाई ‘तिमी ब्राह्मणी हौ, म क्षत्रिय हुँ, हामीबीचको विवाह वर्जित छ’ भनी पन्छाएका थिए । अनुलोम र प्रतिलोमसम्बन्धी यस्ता केही शास्त्रीय प्रमाणबारे आरती धन्दले आफ्नो किताब ‘वुमन एज फायर, वुमन एज सेज’ मा चर्चा गरेकी छन् । उनका अनुसार, त्यतिबेला द्विज पुरुषका धेरै पत्नी हुने भएकाले उनीहरूले सजातीय कन्यालाई धर्मपत्नी बनाउँथे । विजातीय कन्या अथवा शूद्रालाई चाहिँ ल्याइतेका रूपमा भित्र्याउँथे । सजातीय पत्नीबाट उनीहरूले वंश चलाउँथे । विजातीय ल्याइतेबाट दैहिक आवश्यकता पूरा गर्थे ।

वर्जित वर्णसङ्कर

केही लेखकले नारीकेन्द्रित दृष्टिमार्फत वर्णव्यवस्थाको व्याख्या मात्र होइन, यसको मूलसमेत केलाउने काम गरेका छन् । पछिल्लोपटक लेखकद्वय क्रिस बिन्दर र मुकेश इस्वारनले यस्तै प्रयास गरेका छन् । उनीहरूले संयुक्त रूपमा लेखेको ‘अ जेन्डर–बेस्ड थियरी अफ द ओरिजिन अफ द कास्ट सिस्टम अफ इन्डिया’ शीर्षकको लेख सन् २०१४ मा प्रकाशित भएको थियो, जसमा लैंगिकताको आलोकमा वर्णव्यवस्थाको उद्भवबारे विवेचना गरिएको छ । अन्य कतिपय प्रकार्यवादीहरूले झैं उनीहरूले पनि पेसागत दक्षता अभिवृद्धिकै लागि वर्णव्यवस्थाभित्र सजातीय विवाहको अवधारणा लागू गरिएको बताएका छन् । माटोका भाँडाकुँडा बनाउने पुरुषले त्यस्तै पेसामा संलग्न परिवारकी कन्यासँग विवाह गरेमा उसको आर्थिक जीवन सहज हुन्छ । फरक पेसा अँगाल्ने परिवारकी कन्यासँग विवाह गरेमा पुरुषले उपार्जनको काममा पत्नीबाट उल्लेख्य सहयोग लिन सक्दैन ।

सबैभन्दा पहिले ब्राह्मणहरूमाझ वर्णव्यवस्थाको अभ्यास सुरु भएको थियो । ब्राह्मणहरूले सजातीय विवाहलाई प्रश्रय दिनुको कारण पनि पेसागत दक्षता अभिवृद्धि नै थियो भन्ने उनीहरूको मत छ ।

इपू १५०० ताका हिन्दुहरूमाझ लिपि विकसित भइसकेको थिएन । त्यतिबेला धर्मग्रन्थहरू कण्ठ गरेर स्मृतिमा सुरक्षित राख्ने र सन्तानहरूमार्फत त्यसलाई पुस्तान्तरण गर्दै लैजाने परिपाटी थियो । त्यो काम ब्राह्मणहरूले गर्ने गर्थे । अमुक धर्मग्रन्थ अथवा त्यसभित्रका खण्ड अमुक ब्राह्मण कुलका पुरुष सदस्यले कण्ठ गर्ने र छोराहरूलाई पनि कण्ठ गर्न लगाई पुस्तान्तरण गर्दै लैजाने विधान त्यतिबेला थियो । यस्तोमा एउटै ग्रन्थ अथवा त्यसभित्रको खण्ड कण्ठ गर्ने दुई भिन्न परिवारका पुरुष र कन्याबीच विवाह भएमा परिवारको बिँडो थाम्न उनीहरूका छोरा बढी सक्षम हुन्थे । अन्तरजातीय विवाहबाट जन्मिएका सन्तानको सामाजिकीकरणमा घर र मावलका भिन्न संस्कारको प्रभाव परेको हुन्छ । घर र मावल दुवैतिर एउटै संस्कार छ भने कुलपरम्परालाई निरन्तरता दिन सन्तानहरूलाई सजिलो हुन्छ । शास्त्रहरूको पुस्तान्तरणकै लागि सजातीय विवाहलाई प्रश्रय दिनेगरी वर्णव्यवस्थाको उद्भव भएको हो र यसकै कारण कैयौं हिन्दु धर्मग्रन्थ आजका मितिसम्म सुरक्षित रहन सकेका हुन् भन्ने बिन्दर र इस्वारनको मत छ ।

अन्तरजातीय विवाहलाई निरुत्साहित गर्ने हिन्दु शास्त्रहरूले प्रतिलोमलाई बढी वर्जित ठहर्‍याउनुका दुई कारणबारे पनि उनीहरूले चर्चा गरेका छन् । पहिलो, यस्तो गर्दा विवाहका लागि सजातीय स्त्रीहरू फेला नपर्लान् भन्ने सवर्ण पुरुषको चिन्ता कम भयो । दोस्रो, ठूलो भनिएका जातमा पतिको जिविकाका लागि पत्नीहरूको भूमिका बढी हुने हुँदा यसले त्यतिबेलाको सामाजिक आवश्यकता पनि पूरा गरिदियो ।

प्रतिलोमप्रति वर्णव्यवस्थाको अरुचि बुझ्न यति मात्र पर्याप्त हुँदैन । पुरुष र नारीबीचको असमानता र नारीलाई फगत भोग्या ठान्ने सवर्ण पुरुषकेन्द्रित मनोविज्ञानको आलोकमा हेरियो भने मात्र अन्तरजातीय विवाहसम्बन्धी वर्णव्यवस्थाको नारीद्वेषी विधानलाई अझ गहिराइमा पुगेर बुझ्न सकिन्छ ।