दलित आन्दोलनका अगुवा

भगत सर्वजितले हिन्दु धर्मका आधारमा भई आएका मान्छे–मान्छेबीच छुवाछूतसम्मका भेदभाव अमान्य छन् भन्ने व्याख्या गरेर जातीय मुक्ति र सामाजिक सुधारका लागि जीवनमरणको संघर्ष गरे ।

बागलुङका दलित समुदायका टाठाबाठा हुनाले ठूला कहलिएका पण्डित हाई गिरीसँग गोथे सुनारको राम्रै हेलमेल थियो । पण्डित हाई गिरी गलकोटे राजाका पुरोहित थिए । भगतका बाबुलाई पण्डित बाजेले बखत–बखतमा रामायणका कथा र महाभारत लडाइँका कुरा सुनाउँथे । कुरा सुनेर ‘म पनि रामायण, महाभारत पाठ गर्छु, रामका, अर्जुनका बारेमा बुझ्छु,’ भन्दा भगतले पण्डितको खप्की खानुपरेको थियो । ‘पढ्ने भए तँ ब्राह्मणको कोखमा जन्मिन्थिस् नि पाजी । तँ कामीका छोराले पढ्न खोज्छस्’ भनेर बाजेले ललकारेको त्यो घडी उनको जीवनमा परेको सबैभन्दा चुनौतीपूर्ण वाण बन्यो ।

हाई गिरी पण्डितको भनाइले उनलाई घरिघरि चिमोटिरहन्थ्यो । त्यही ईखले उनले नेपाली वर्णमाला किताब ल्याए । तर किताब हेरेर मात्र के गर्ने ? एक दिन गाउँका सरस्वती दत्त ब्राह्मणसँग अक्षर सिकिमाग्न जाँदा ‘कामीका छोरालाई किताब लिएर हिँड्न लाज लाग्दैन ? पापको डर छैन तँलाई ? उल्टो सिकाइदेऊ भनेर मलाई नर्कमा पार्न खोज्छस् उल्लू,’ भनेर गाली गरे । अपमानले उनलाई बिजुलीको करेन्टले जस्तो झड्का हान्यो । पढ्ने इच्छामा परेको चोटले रन्थनिँदै शास्त्र पढेर शास्त्रार्थ गर्नका लागि तत्त्वज्ञान आर्जन गर्ने ध्येयले १९६५ मा उनी भारतको बनारस पुगे ।

बनारसका एक योगीले उनलाई आफूसँग राखेर संस्कृत तथा धर्मशास्त्र अध्ययन गराए । हिन्दु धर्मग्रन्थ तथा मीमांसा आदिको गहन अध्ययन गरेपछि सर्वजितले मान्छेको वर्ण, जात र विभेद सिर्जना गरेको मान्छेले नै रहेछ भन्ने बुझे । तत्त्वज्ञान र प्रमाणका आधार नपाएर खुम्चेका मानिसको शिर ठाडो पार्न भनेर उनी नेपाल आए । साथमा उनले पुराना किताब, वेदका ऋचा, पुराण, गीता, महाभारत, रामायण, निर्णयसिन्धु, मनुस्मृति, श्रीमद्भागवत र कृष्णचरित्र आदि धार्मिक दर्शनशास्त्र र सामाजिक पुस्तक पनि ल्याए ।

विसं २००० मा बागलुङ गैरी गाउँको भालुमारे चौतारामा छिमेकी थुम, गर्खाका ७३ जना दलितहरूलाई भेला गरी धर्मशास्त्रका आधारमा पनि छुवाछूत प्रथाको विरोधमा शंखघोष गरे । २००३ को सुरुमा सर्वजितले आफ्ना छोराको न्वारन धार्मिक विधिअनुसार गर्ने तयारी गरे । आफ्नै आँगनमा बनाएको मन्दिरमा शंख–घण्ट बजाएर आफू र आफ्नै जातका चेला पण्डितहरूसमेतले वैदिक मन्त्र उच्चारण गरी न्वारन गर्न लाग्दा गाउँका सारा उच्च जात भन्नेहरू उठेर ‘अर्जल जातले अनिष्ट गर्‍यो, हिन्दु धर्मलाई बिटुलो पार्‍यो’ भन्दै लाठी–मुङ्ग्रा गर्न आए । अचानक आएको आक्रोशित हूलले शंख–घण्ट फाले, गजुर भाँचे, सर्वजितको घरका छाना उधारे, ढोका फुटाले, पालीका डाँडाभाटासमेत थुतेर फाले । रैथाने पण्डित सरस्वती दत्तले उनलाई गाली गरे ।

त्यसपछि सर्वजितले आफ्नो समुदायको संगठन बलियो बनाएर मात्र संघर्ष अगाडि लानुपर्ने कुरा बुझे । लक्ष्मीनारायण, मनवीर, रामशरणलगायतका विश्वकर्मा बन्धुहरूको सक्रियतामा संगठन निर्माणका लागि भेला बोलाए । भेलाले २००३ भदौ ५ गते सर्वजितकै अध्यक्षतामा छुवाछूतविरोधी नेपालको पहिलो संगठन ‘विश्व सर्वजन संघ’ घोषणा गर्‍यो । उक्त कुरा थाहा पाएर हाई गिरी पण्डितको नेतृत्वमा सरस्वती दत्तसमेतका थुप्रै जना आएर भेला स्थलमा आक्रमण गरी त्यहाँ भएका पर्चा, पोस्टर र बैठक पुस्तिकासमेत कब्जा गरेर बागलुङ अड्डा पुगी बडाहाकिमलाई बुझाएर कारबाहीका लागि जाहेरी गरे ।

सर्वजित आफूलाई पक्रन सिपाही आएको चाल पाएपछि हातमा गीता र काँधमा तौलिया राखेर निर्धक्कसँग बागलुङका जिल्ला हाकिमसमक्ष हाजिर भए । हाकिमले समाज भाँडेको भनी गाली गर्दा उनले संस्कृतका श्लोकलाई आधार बनाएर तर्क गरे । तर हाकिमले उनलाई थुन्ने आदेश दिए । तीन महिनापछि सर्वजित कारागार मुक्त भए । त्यसपछि उनले गोरखपुर र नौतनवा पुगेर छुवाछूतविरोधी पर्चा छपाइ गाउँमा ल्याएर बाँडे ।

उनी र उनको टोलीका अन्य मानिसहरू लयबद्ध गीत गाएर जनजागरण गराउँथे । सर्वजन संघले भ्याएसम्मका ठाउँमा तोरण टाँग्ने अभियान पनि चलायो । छुवाछूत र झाराविरोधी मिनाहा गर जस्ता नारा लेखेर गल्ली–गल्लीका, दायाँबायाँ रूखमा तोरण बनाई टाँगिए । बटुवाहरू त्यसमुनि छिरेर हिँडेपछि आफ्ना माग स्विकारेको मानिन्थ्यो । यो अभियान देखेपछि ठूला जात भनाउँदाहरू मुर्मुरिएर दलितहरूका गाउँ पसे । उनीहरूले छुवाछूतविरोधी संगठनका सदस्यलाई कुटपिट गरे । तर तोरण टाँग्ने अभियान एक–दुर्ई गाउँमा मात्र नभई हालको म्याग्दी, पर्वत, पाल्पा, गुल्मी र स्याङ्जाका धेरै गाउँमा समेत पुगेको थियो । आम दलितमाथि ज्यादती भएपछि उनीहरू परदेश भाग्ने वा जंगल पस्ने गर्न थाले । महिनौं दिनसम्म सातु र मोही राति–राति ओसारेर जंगलमा बस्नेहरूलाई ख्वाउने काम दलित महिलाहरूले गरे ।

सारा गाउँ भयावह भयो । कतिले सात डाँडा काटे । कति सोझासिधा दलित दण्ड तिरेर घर फर्के । यसरी फर्केपछि पनि उनीहरूले पिटाइ र मारमुक्का खेप्नुपर्‍यो । सर्वजित संघर्षशील मात्र नभई रणनीतिक चातुर्य भएका मान्छे थिए । आफूमाथि चौतर्फी आक्रमण र नाकाबन्दी भएपछि उनले नयाँ राजनीतिक चाल चाले । त्यो थियो– आरनको टुँडो भाँच्ने आन्दोलन । आफ्ना माग पूरा नभएसम्म काम हडताल गर्ने उद्देश्यले विश्वकर्मा जति सबैले आ–आफ्ना आरन–भट्टा भत्काए, भाँती–खलाँती थन्क्याए । यसले पश्चिम नेपालमा ठूलो तहल्का मच्चायो । त्यसकारण राणा सरकारसमेतको ध्यानाकर्षण हुन पुग्यो ।

राणा सरकारले यसपटक सर्वजित मात्र नभई, लक्ष्मीनारायण, मनवीर, चन्द्रसिंह र पद्मसिंह विश्वकर्मासमेतलाई पक्रेर पाल्पा कारागार चलान गर्‍यो । तोरण टाँग्ने र आरनको टुँडो भाँच्नेजस्ता संघर्षले पाल्पालाई पनि छोइसकेको थियो । तानसेनका नेता रिपलाल विश्वकर्मा पनि सर्वजितसँगै जेल परे ।

पाल्पा जेलमा सर्वजितलाई अनेक प्रलोभन देखाएर माफी मगाउन बडाहाकिम आफैं आए । तर सर्वजितले माफी मागेनन् । त्यसपछि बडाहाकिमले नेल र हतकडी लगाइएका सर्वजितको मुखमा फलामको काँटी ठोकेका जुत्ताले धेरैचोटि हाने । सर्वजितका अगाडिका दाँत झरे । उनको मुखबाट रगत बग्न थाल्यो । उनी मूर्च्छा परे । होसमा आएपछि बडाहाकिमले माफी मागेर कबुल–कागज गर्न कर लगाए, तर सर्वजितले क्षमा नमाग्ने र संघर्ष गर्न पनि नछाड्ने दृढता देखाए । बडाहाकिम सर्वजितलाई पिटेर आफैं थाके । सर्वजितलाई १७ महिना पाल्पा जेलमा राखियो । छुटेपछि उनले बागलुङको हिलियापानीमा २००५ मा स्कुल खोले । यसपछि उनले अर्को उपाए रचे– राजालाई भेटेर जातीय समानताको प्रमाणपत्र बनाएर त्यसमा ‘लालमोहर’ लगाउने ।

२००६ साल जेठमा उनीहरू पैदल हिँडेर काठमाडौं पुगी श्री ३ सरकार तथा प्रधानमन्त्रीलाई सात हात लामो बिन्तीपत्र चढाए ।

ठूलो बहसपछि मूलगुरुकै परामर्शमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरले ‘आइन्दा छुवाछूत, भेदभाव नगर्ने, विश्वकर्माले जनै लाउन पाउने ‘हुकुम’ गरे । अनि गोलझारा (कोइला काटेबापत तिर्ने तिरो) रकम मिनाहा गरिदिए ।

जति मुद्दा जिते पनि, हुकम प्रमांगी गराए पनि वर्गसंघर्षसँग नजोडिएको र आध्यात्मिक बलमा नै जातीय विभेद पूर्ण अन्त्य हुन सक्छ भनेर गरिएको उक्त संघर्ष पूर्ण सफल हुने कुरै थिएन । उनले वैचारिक र सांगठानिक साथ पाएनन् । संगठन कमजोर भयो । अन्त्यमा निराधार जस्तो भएपछि, नयाँ जुक्तिले काम गर्ने ज्ञान आर्जन गर्न उनी १२ वर्षे छोरालाई लिएर फेरि भारत पसे । २०१२ सालमा भारतको बहराइचमा उनको निधन भएको खबर आयो ।